301
muqaddas hisoblanadi. Sunniylar Allohni odam qiyofasida go‘yo arshi a’lodagi o‘z taxtida
o‘tirgan sharqona shahanshoh qiyofasida tasavvur qiladilar.
Sunniylar siyosiy hokimiyat mamlakatni boshqaradigan oliy kuch, diniy jamoalar esa ularga
bo‘ysunuvchi va unga yordam beruvchi g‘oyalar kuchi deb bilganliklari uchun podsholar,
amirlar, sultonlar yonida shayxu islom lavozimida oliy islom vakili turgan.Sunniylar SHialardan
farq qilib, Muhammad payg‘ambar vafotidan keyin Alloh bilan odamlar o‘rtasida vositachilik
bo‘lishini tan olmay, podsholar payg‘ambar yo‘lini davom ettiruvchi Allohning erdagi vakili deb
hisoblaydilar. Ali va uning avlodlarini imomatga, ya’ni musulmon jamoasiga rahbarlik qilish
huquqi bor deyuvchi SHialar talabini ham inkor qiladilar. SHuningdek, huquq masalalarini hal
qilishda, hayitlar xususida, g‘ayridinlarga munosabatda, namozning juz’iy masalalarida, diniy
masalalarda, fuqarolik huquqlarida, ruhoniylarning darajalari, masjidlar xususida, diniy
tashkilotlar tuzilishida ham Sunniylik SHialikdan jiddiy farq qiladi.
SHariatga munosabat, uning tamoyillarini qo‘llash jarayonida Sunniylikda to‘rtta mazhab paydo
bulgan: Bugungi kunda dunyodagi taxminan 1,3 mlrd. musulmon aholisining 92.3 foizini
Sunniylar tashkil etib, mazhablar bo‘yicha quyidagicha nisbatda bo‘lingan: Xanifiylar 47 foiz,
shofiylar 27 foiz, molikiylar 17 foiz, Xanbaliylar 1.5 foiz.
SHialar 7.5 foiz bo‘lib, unda islomiy, ja’fariy, zaydiy mazhablari mavjud. Xanifiylar. Bu
mazhabga imom Abu Xanifa an-No‘‘mon (696-767-yillar) asos solgan. Xanifiya o‘zining
sharoitiga qarab ish tutganligi va xalqlarning mahalliy an’analarini e’tiborga olganligi bilan keng
tarqalgan. Ular Turkiya, Hindiston, Xitoy, Suriya, Afg‘oniston, Afrika xalqlari, Markaziy Osiyo
xalqlari (Ozarbayjondan tashqari) orasida, jumladan, O‘zbekis-tonda ham, tarqalgan. Xanifiylar
hozirgi davrda butun musulmonlarning 47 foizini tashkil etadilar.
1.
Malikiylar mazhabiga imom Malik ibn Onas (795 yilda vafot qilgan) asos solgan. Bu mazhab
qonunlari aqlga asoslanmaganligi bilan boshqa mazhablardan farq qila-di.
Hozir bu mazhab
shimoliy Afrika (Tunis, Jazoir, Marokash), g‘arbiy Afrika va Sudanda tarqalgan.
2.
SHofi’iylar. Bu mazhabga imom Muhammad al-SHofi’iy (820-yilda vafot etgan) asos
solgan. SHofi’iylar xanifiya va molikiylardan o‘zgalarning
fikrini hisobga olib,
sarb-toqatli
bo‘lishliklari bilan ajralib turadilar. Hozir shofi’iylar Misrda, SHarqiy
Afrika va Indoneziyada
ko‘proq tarqalgan.
3.
Xanbaliylar mazhabiga Imom Ahmad ibn Xanbal (855-yilda vafot etgan) asos solgan. Bu
mazhab o‘zining o‘ta mutaassabligi va qattiqqo‘lligi bilan boshqa mazhablar-dan ajralib turadi.
Bu mazhabdagilar Saudiya Arabis-tonining Naj va Hijoz hududlarida yashaydilar.
Ular barcha
musulmonlarning 1.5 foizini tashkil qiladilar. Ulardan vahhobiylar yuzaga kelgan.
SHialar (arabcha SHia - tarafdorlar guruhi demakdir) Ali va uning o‘g‘illari Hasan, Xusayn,
ularning avlodlari -jami 12 ta imomni Muhammad payg‘ambarning birdan-bir qonuniy vorislari
deb biladilar. SHialar «imomiyat inoyati Alloh» deb xalifalik hayotida barcha huquq va
imtiyozlar imomiyatda bo‘lishi, hokimlik imom qo‘lida bo‘lishi, bosh imom xalifaning o‘zi
bo‘lishini talab qiladilar. Musulmon jamoa mulki barcha musulmon manfaatiga xizmat qilishi
lozim deb hisoblab, boy ham o‘ta qashshoqlar ham bo‘lmasligi zarur deydilar. Tug‘ilgan yili
noma’lum bo‘lgan imom Ja’farning ikkinchi o‘g‘li Ismoilning g‘oyib bo‘lgan o‘g‘li imom
Mahdini qaytib kelib er yuzida adolat o‘rnatadi deb ishonadilar. SHialar Alloh har bir
musulmonning qalbida, dilida bo‘lganligi uchun hamma narsani ko‘rib turadi deb tasavvur
qiladilar. SHialar Qur’onni tan oladilar, ammo «115 ikki yoritgich» degan surani undan ataylab
tushirilib qoldirilgan deb hisoblaydilar. Bu surada Ali Muhammad Allohning nuri, lekin Ali
Allohning valiysi deb ishonadilar. Hozir SHialar Iroq, YAman, Eron, Livan, Ozarbayjonda,
Tojikistonning tog‘li Badahshon avtonom viloyatida yashaydilar.
1979 yilda Eronda SHialar rahnamosi Humayniy butun musulmonlar olamida SHialar
hukmronligini o‘rnatishga da’vat qilgan edi. Hozir ham bu g‘oya tarafdorlari mavjud.
302
SHialar «axbor» - Ali va uning avlodlari to‘g‘risidagi muqaddas rivoyatlar to‘plamiga
Qur’ondan keyingi manba sifatida qaraydilar. SHialar Iroqdagi Karbalo dashtini Qum shahri va
Najof shahridagi Ali Hasan, Husayn, Fotima va 12 ta imomlar jasadi yotgan joylarni ziyorat
qiladilar.
SHialar muharram oyida (1-10 mart) motam tutib «Oh Husayn, voh Husayn» deb baland ovozda
yig‘lab o‘z tanalariga urib, ko‘cha yurishlarini o‘tkazadilar. Ashurlik marosimi ham qiladilar.
Horijiylar fuqarosi firqa tarafdorlari Ali bilan Abu Suf’yonning o‘g‘li, Suriya hokimi Muvoia
o‘rtasida Usmon vafotidan keyin xalifalik uchun boshlangan shiddatlik kurash vaqtida Alining
Muoviya kelishishidan norizo bo‘lgan 12 ming askar Ali armiyasidan ajralib (arabcha «haraja»,
«chiqish», «qo‘zg‘olonchi) chiqib ketgandan keyin paydo bo‘ldi. Horijiylar Muoviyaga ham
Aliga ham qarshi kurashib Jazoir, Ummon, Zanjibar, Tunis, Liviyada o‘z mustaqil davlatlarini
tuzganlar. Bu davlat Rustamiylar sulolasining hukmronligida edi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
