O‘зbekiстон рeспublikaсi

TAYANCH IBORALAR: 
 
Islom, musulmon, payg‘ambar, shariat, xadis, aqida, shia, sunniylik, xanafiya, xanbaliya, 
druzlar, zeydiy. 
 
TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR: 
 
13.
mazhablar qanday paydo bo‘ldi?. 
14.
mazxab nima? 
15.
xanbaliya mazhabini moxiyati? 
16.
Islomni muqaddas kitobi 
ADABIYOTLAR: 
 

---

312 
14.
Jo‘raev U, Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T. 1998. 
15.
Dinshunoslik asoslari. T. “O‘zbekiston”. 1995 y. 
16.
Xayrullaev M, SHoaxmedov M. Madaniyat va meros. T. 1973. 
17.
Islam Ensiklopedicheskiy slovar. M. 1991. 
18.
Mo‘minov A. Movarounnahr ulamolari xanafiylar // sharqshunoslik. №9. 1990. 40-44 
betlar. 
19.
Islom. Bag‘rikenglik va mutaassiblik. T. 1998. 
Azimov N. Islom va xozirgi zamon. T. “O‘zbekiston”. 1991 
 
MAVZU: “VIJDON ERKINLIGI VA DINIY TASHKILOTLAR” TO‘G‘RISIDAGI 
QONUN. DINIY EKSTRAMIZM VA FUNDAMENTALIZM. (2 soat) 
Reja: 
1.
 
Vijdon erkinligi tushunchasi. Dunyoviy davlat va din. 
2.
 
Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar masalasi. 
3.
 
Mustaqillik va din. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi tomonidan vijdon 
erkinligini kafolatlanishi. 
4.
 
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi ngi tahriridagi qonun mazmuni 
va mohiyati. 
5.
 
Diniy ekstramizm va fundamentalizm.
Dunyoviy davlatlarda, ya’ni davlatdan din, diniy tashki-lotlar ajratib qo‘yilgan 
mamlakatlarda, insonparvar, demok-ratik jamiyatlarda vijdon erkinligi mavjud. Vijdon erkinligi 
nima? Bu savolga quyidagicha javob berish mumkin. Dinlarga, diniy urf-odatlarga, imon-
e’tiqodga har bir fuqaroning amal qilishi yoki hech qanday dinga amal qilmas-ligi huquqlarini 
joriy etilishi va ulardan shaxslarning bemalol foydalana olishiga vijdon erkinligi deyiladi. 
Vijdon erkinligi insoniyat tarixida turli shakllarda amal qilgan bo‘lib, ular hukmron diniy 
mafkura, dunyoqarash talablariga nisbatan ziddiyatda bo‘lib kelgan. 
Vijdoni buyurgan e’tiqodni rasmiy diniy-mafkuraga qarama-qarshi qo‘ygan erkin 
fikrlovchilar e’tiqodi vijdon erkinligidir. Quldorlik, feodalizm, kapitalizm va sotsia-lizm 
jamiyatlarida vijdon erkinligining quyidagi tarixiy shakllari mavjud bo‘lgan: 
1.
Deizm - tabiatni xudo yaratgan, xudo bilan tabiat ajralmaydi, deb hisoblovchi e’tiqod edi. 
SHamol xudosi, dengiz xudosi, osmon, chaqmoq xudosi, er osti va zulmat xudosi, dehqonchilik 
xudosi mavjud, degan tasavvurlar deizm tufayli mavjud bo‘lgan. Masalan, Apollon, YUpiter, 
Erxubba kabi xudolar greklar, rimliklar, turkiy xalqlarning xuddi shunday xudolari bo‘lgan. 
YUpiter - rimliklarning chaqmoq xudosi edi. Apollon greklarning osmon xudosi bo‘lgan. 
Erxubba - turkiy xalqlarda suv xudosi edi. Deizm tasavvurlari hozir ham ma’lum darajada 
saqlanib kelmoqda. 
2.
Panteizm - tabiat o‘z sabablariga asosan rivojlanadi, unga xudolar ta’sir qila olmaydi deb 
hisoblaydigan tushuncha va tasavvurlardan iborat ta’limot bo‘lib, bu ta’limot tabiatdagi hamma 
narsa va hodisalarni xudo yaratgan va ular tomonidan tabiat boshqarib turiladi, deyuvchi xristian, 
iudaizm, buddizm, islom va boshqa dinlar mafkurasiga qarshi qaratilgan ta’limot edi. Panteizm 
tabiatshunos olimlar tomonidan ishlab chiqil-gan. Masalan, grek faylasufi Gerakl tabiatni 
xudolar-dan ham, odamlardan ham hech kim yaratmagan, u qonuniy yonib va so‘nib-turadigan 
mangu olovdan tashkil topgan, deb hisoblagan. Italiyalik olim Jardano Bruno esa har bir yulduz 
o‘zi bir olam, dunyo cheksiz, Injil ko‘rsatma-lari uydirmadan iborat, deb hisoblagan. 
Inkivizatsiya sudi uni 1600 yil 14 aprelda Rim shahrida tiriklayin gulxanda kuydirib o‘ldirishga 
hukm qilgan va bu hukm ijro etilgan. Panteizm vijdon erkinligining tarixiy shakli sifatida hozir 
ham ayrim olimlar e’tiqodida mavjud. 
3.
Mutaziliylik - islom dinining rasmiy mafkurasi bo‘l-gan kalom falsafasining, ya’ni Alloh 
yagona, u xohlaganini qiladi, bandalarida hech qanday o‘z fikr, xohish-iroda erkinligi bo‘lishi 

---

313 
mumkin emas, degan aqidalarni cheksiz da’vat qilgan rasmiy ruhoniylar - mutakallimlardan 
norozi bo‘lib, ulardan ajralib chiqqan islomdagi hurfikrlik mavqeidagi olimlar ta’limoti edi. 
Mutaziliya ta’limoti Alloh yaratgan har bir odam o‘z hatti-harakati uchun o‘zi javobgar, yaxshi 
yoki yomon qilgan ishlari uchun o‘zi Alloh oldida javob berishi lozim, inson erkin fikrlashga 
haqli, deb hisobladilar. Mutaziliya ta’limoti xalifalar Xorun ar-Rashid va Ma’mun (IX-X asrlar) 
davrlarida xalifalikning rasmiy mafkurasi edi. 
4.
Qo‘sh haqiqat - bu ta’limotga asosan dunyoda Allohga ma’qul bo‘lgan barcha yaxshi 
ishlar islomiy haqiqat bo‘lib uni tan olmoq kerak. Bu birinchi haqiqatdir. Bu haqiqat-ga ko‘ra 
Qur’on, shariat, hadislar, islom aqida va marosimlari, ahloq-odoblari, boqiy va foniy dunyo, 
jannat-do‘zax xususidagi barcha fikr-mulohazalar ayni haqiqatdir. Biroq bir guruh olimlar, 
islomiy mutafakkirlar dunyoviy ilmlar ochayotgan yangiliklarni ham haqiqat deb hisobladilar, bu 
ikkinchi haqiqatdir. Ikkinchi haqiqat tarafdorlari odatda hurfikrlilik mavqeida turadilar. Ular 
birinchi haqiqatni inkor qilmaydilar, ammo ular olamga, dunyoviy fanlar ochayotgan 
haqiqatning kuchiga ham ishonadilar. SHu asosda o‘z ta’limotlarini, falsafiy dunyoqarashlarini 
olg‘a surdi-lar. Abu Nosir Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Abu Abdulloh Al-Xorazmiy, Umar 
Xayyom, Ulug‘bek, Alisher Navoiy, A.Jomiy kabi allomalar qo‘sh haqiqat maqveida turib ijod 
qilganlar. 
5.
Ateizm - XVIII asrda Fransiyada ma’rifatparvar faylasuflar tomonidan olg‘a surilgan 
ta’limot edi. F.Volter, D.Didro, Lametri, Golbax va boshqalar Fransiya respublikasining birinchi 
Konstitutsiyasiga vijdon erkinligi to‘g‘risida moddalar kiritish, bu moddalarda har bir fuqaroga 
dinga amal qilish yoki amal qilmaslik, dinlarning tengligini e’tirof etish, diniy tashkilotlar va 
dinni davlatdan ajratib qo‘yish, maktabni cherkovdan ajratish kabi huquqlarni kafolatga olishni 
talab qildilar. SHuningdek, ular dinga qarshi ilmiy asoslangan targ‘ibot-tashviqot olib borish 
huquq-larini talab etdilar. Fransiya respublikasi Konsti-tutsiyasiga ana shu talablarga ko‘ra bir 
qator moddalar kiritilib, din dunyoviy davlatdan, maktab cherkovdan ajratildi. Bu ishlar boshqa 
ko‘pgina davlatlarda, jumladan sobiq SSSR da ham mavjud edi. 
Sobiq sho‘rolar davrida mamlakatda ommaviy ateizmni joriy etish harakati avj oldirilib, dinni 
nafaqat davlatdan ajratish, uni hatto jamiyatdan butunlay va zudlik bilan ajratib tashlash 
siyosati olib borildi. Buyuk davlatchilik, qizil imperiyachilik manfaatlari, kommunistik firqa 
mafkurasining muxolifi sifatida baholangan dinni yo‘q qilishga qaratilgan ateistik targ‘ibot eng 
vahshiyona shakllarda olib borildi. SHu maqsadda o‘ng minglab cherkovlar, masjidlar, 
ibodatxonalar, madrasa, monastirlar yo‘q qilib tashlandi, eski diniy maktablar yopildi. Minglab 
din arboblari, mullalar qatag‘on qilindi. Diniy hayitlar, urf-odatlar ma’n etildi yoki ularni 
bajarishga qarshi ko‘plab to‘siqlar qo‘yildi. Masalan, o‘sha davrlarda O‘zbekiston bo‘yicha haj 
safariga bir yilda 1-2 kishi borardi, xolos. 
SSSR da «Xudosiz» gazetasi va «Xudosizlar» jurnali nashr etilar edi. Din eskilik sarqiti deb 
baholanib, bu sarqitlarga butunlay barham berish ishlari olib borildi. Eski arab alfavitida 
yozilgan kitoblar, qo‘lyozmalar diniy yozuvlar deb yo‘q qilindi. Ularni saqlash, o‘qish 
ta’qiqlandi. Natijada islom qadriyatlaridan xalqimiz amalda uzib qo‘yildi, dinsizlik avj oldi.
«Sobiq SSSRdagi hukmron kommunistik partiyaning jilovbardorlari diniy jamoalarni 
xalqlarning aql-idrokini egallash uchun kurashda o‘zlarining raqibi deb hisoblar edi. Ular 
o‘zlarining butun faoliyatlari davomida dinni kamsitish, ruhoniylarni yo‘qotish va omon 
qolganlarni bo‘ysundirish uchun eng keskin choralarni ko‘rgan edi. Din sun’iy ravishda 
mafkuraviy kurashning o‘ta qizg‘in jabhalaridan biriga aylantirib qo‘yilgan edi. Islom dinining 
o‘ng minglab mo‘‘tabar ruhoniylari qatag‘on qilindi. Minglab machitlar va yuzlab madrasalar 
buzib tashlandi. Bu obidalarning ko‘pchiligi xalqimiz uchun, insoniyat sivili-zatsiyasi uchun 
bebaho me’moriy va tarixiy qadriyat hisoblanar edi. Dindorlarning aksariyat ko‘pchiligi 90-
yilning o‘rtalari-ga qadar Qur’oni karimdan bahramand bo‘lmagan edilar» (Qarang: I.Karimov. 
O‘zbekiston buyuk kelajak sari. «O‘zbe-kiston» nashriyoti 1998 yil, 444-445-betlar). 
1991 yilning 31 avgustida O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligin qo‘lga kiritdi. 1991 yil 14 
iyunda «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida» Qonun qabul qilindi. Bundan tashqari 

---

314 
1992 yil 8 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul etildi. Bu hujjatlarda 
O‘zbekiston dunyoviy davlat sifatida dinga o‘z munosabatini bayon qildi. 
Demokratik, insonparvar va dunyoviy davlat bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasida 100 dan ortiq 
xalq va millat, 15 ta diniy Konfessiya vakillari yashayotir. Respublikamizda islom dinigina 
emas, balki yahudiylik, xristian konfes-siyalari; Rus pravoslaviya, Rim katolik, Arman-
grigoriyan, Lyutteran cherkovlarida, baptistlik va boshqa jamoalar faoliyat ko‘rsatmoqda. 
(Qarang: I.Karimov. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. 444-445-betlar). 
Barcha dinlar, diniy uyushmalar keng faoliyat ko‘rsatayotgan respublikamizning qishloq va 
shaharlarida milliy ozodlik qo‘lga kiritilganidan keyingi yillarda barcha dinlar, shu jumladan 
islom dini qadriyatlari qayta tiklandi. Musulmonlar safi juda kengaydi, yoshlar dinni qiziqib 
o‘rganmoqdalar, diniy marosimlar, xususan islomiy hayitlar - Qurbon, Ramazon hayitlari 
tiklanib, bu tabarruk hayitlar xalqimizga ko‘pdan-ko‘p ma’naviy ruh bag‘ishlamoqda. Dam olish 
kunlari deb belgilab qo‘yilgan Ramazon, Qurbon hayitlarida minglab machitlarda o‘ng minglab 
kishilar hayit namozlari o‘qimoqdalar, vafot etgan yaqin kishilarining qabrlariga borib, tilovat 
qilmoqdalar. Qadimgi davrlarda qurilib, sho‘rolar davrida xarobalarga aylangan minglab 
madrasa, machitlar qayta ta’mirlandi, ko‘plab yangilari qurildi. Hozirgi davrlarda (1999 yilda) 
O‘zbekistonda 3,5 mingdan ziyod machitlar rasman ro‘yxatga olingan va ular faoliyat 
ko‘rsatmoqda. Toshkentda shu yil boshida (1999 yil) Islom universiteti tashkil etildi. Mufti 
janoblari rahnamoli-gida musulmonlar diniy idorasi ish olib borayotidir. Bu idora chet 
mamlakatlardagi o‘nlab musulmon davlatlari bilan aloqa olib boradilar, delegatlar qabul 
qiladilar, diniy kadrlar tayyorlashda, diniy adabiyotlar tayyorlash sohalarida hamkorlik qiladilar. 
Dindorlar huquqlari, davlatimiz bilan din munosabatlari O‘zbekiston Respublikasi Konsti-
tutsiyasida qonuniy asoslarda aniq belgilab qo‘yilgan. «Hamma uchun vijdon erkinligi 
kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilishi yoki hech qaysi dinga e’tiqod 
qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan sing-dirishga yo‘l qo‘yilmaydi». 
(O‘zbekiston Respublikasi Konsti-tutsiyasi. «O‘zbekiston» nashriyoti. 1992 yil 31-modda,15-
bet). 
Konstitutsiyamiz mazkur moddasining mazmunini izohlab, Prezident I.Karimov shunday 
fikrlarni yozgan: «Hozirgi kunda respublikada 15 ta diniy konfessiya uyushmalari faoliyat 
ko‘rsatmoqda. Ularning bir qismi noan’anaviydir. Davlat ular bilan o‘zaro munosabatda o‘z 
dunyoviy xususiyatini hisobga olgan holda quyidagi tamoyillarga amal qilmoqda: 
-
dindorlarning diniy tuyg‘ularini hurmat qilish; 
-
diniy e’tiqodlarni fuqarolarning yoki ular uyushmalari-ning xususiy ishi deb tan oladi; 
-
diniy qarashlarga amal qiluvchi fuqarolarning ham, ularga amal qilmaydigan 
fuqarolarning ham huquqlari-ni teng kafolatlash hamda ularni ta’qib qilishga yo‘l qo‘ymaslik; 
-
ma’naviy tiklanish, umuminsoniy ahloqiy qadriyatlarni qaror toptirish ishida turli diniy 
uyushmalarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun ular bilan muloqot qilish yo‘llarini izlash 
zarurati; 
-
dindan buzg‘unchilik maqsadlarida foydalanishga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligini e’tirof 
etish».(Qarang: I.Karimov. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. 448-bet). 
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi dunyoviy davlatdir. SHu sababli Konstitutsiyaning 6-
moddasida shunday deb yozib qo‘yilgan: «Diniy tashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan 
hamda ular qonun oldida tengdir. Davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi». 
(O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 31-bet). 
Mazkur moddaga asosan diniy tashkilotlar diniy ishlar bilan shug‘ullanadilar, ular davlat 
siyosatiga aralashmaydilar va davlat qonunlariga hurmat bilan qaraydilar. Masalan, 
O‘zbekistonda ta’lim dunyoviy fanlarni o‘rganishga asoslangan, diniy bilimlar esa diniy 
maktablar, madrasalar yoki xususiy tarzda idoralar rahbarligida olib boriladi. 
Insonparvar jamiyat qurayotgan O‘zbekistonda «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 
to‘g‘risida»gi qonun 1991 yil 14 iyunda qabul qilingan bo‘lib, unga binoan diniy marosimlar, 

---

315 
masalan, namoz o‘qishga barcha sihatgohlarda, davlat muassasalarida, dam olish uylarida ruxsat 
etilgan edi. Bolalarni dinga o‘qitish ota-onalar xohishiga qarab olib borilgan. Har 10 kishi 
uyushsa ibodatxonalar yoki machitlar ochishga, diniy ishlar bo‘yicha Davlat qo‘mitasi 
ro‘yxatidan o‘tkazilar edi. Diniy targ‘ibot matbuot vositalarida, radio-televidenie orqali olib 
borildi. Juda ko‘plab machitlar ochildi. CHala Mullalar ruxsatsiz maktablar, xonaki da’vat-
xonalar ochdilar. Dindan dunyoviy davlatimizni yo‘q qilib, o‘rniga islomiy davlat qurishga, hatto 
jihodga da’vat qilish, yoshlarni diniy fanatizm ruhida tarbiyalash maqsadlarida foydalanish keng 
tus oldi. Diniy fundamentalizm, ekstre-mizm ruhidagi vahhobiylar, hizbut-tahrir, «Nur» kabi 
panislomizm harakatlarida buzg‘unchilik ishlari olib boril-di. Natijada O‘zbekiston 
Konstitutsiyasining 57-moddasi qo‘pol ravishda buzildi. Bu moddada shunday deb yozib qo‘yil-
gan: «Konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yuvchi, 
respublikaning suvereniteti, yahlitligi va havfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va 
erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, 
xalqning sog‘ligi, ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek, harbiylashti-rilgan 
«birlashmalar»ning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat 
birlashmalarining tuzilishi va faoliyati ta’qiqlanadi. Maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish 
ta’qiqlanadi». (Konstitutsiya: 19-20-bet). 
«Endi Toshkentda bo‘lib o‘tgan fevral voqealariga kelsak, mudhish voqea tashkilotchilarining 
manfur g‘arazlari - xalqni el sevgan yurtboshisidan judo qilish, yurtda parokandalikni bunyod 
etib, ildam rivojlanib borayotgan erkinligimizni bo‘g‘ib tashlash edi» (Qarang: Ahmadjon 
Luqmonov. Xalifalik nima? «Namangan» nashriyoti, 1999 yil 22-bet). 
Ushbu moddadagi ko‘rsatmalar qo‘pol ravishda buzilgan-ligi sababli O‘zbekiston 
Respublikasining «Vijdon erkin-ligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonuniga yangi modda-
lar qo‘shilib, yangi tahrirda 1998 yil 1- may kuni qabul qilindi. 
Uning 5-moddasida davlatdan din, diniy tashkilotlar ajratib qo‘yilganligini ko‘rsatish bilan birga 
barcha dinlar, ularning tashkilotlari teng huquqqa egaligi, dindorlar orasida o‘zaro nizolar 
chiqarish, horijdan kelib da’vat qilish qonun bilan ta’qiqlanadi. Bu ishlarni qilgan shaxslar 
javobgarlikka tortiladi, deyiladi. 6-moddada barcha viloyatlar, tumanlar va mahalla qo‘mitalari 
o‘z hududlarida ushbu qonunga to‘g‘ri amal qilish uchun mas’ulligi va javobgarligi alohida 
ta’kidlab o‘tilgan. 
7-moddada O‘zbekiston Respublikasida xalq ta’limining barcha tizimi dindan ajratib 
qo‘yilganligi, ta’lim tizimi dasturiga diniy bilim berish kiritilmaydi, deb yozilgan. 8-moddada 
esa 18 yoshga to‘lgan va undan o‘tgan fuqarolardan 100 nafari diniy jamoa tuzishga ruxsat 
etilishi ko‘rsatib o‘tilgan. 
Qonunda xususiy tarzda dinni o‘qitish ma’n etiladi (9-modda), deb ko‘rsatilgan. Ro‘yhatga 
olinmagan va ruxsat qilinmagan diniy tashkilot yoki jamoa tashkil etgan shaxs javobgarlikka 
tortiladi (11-modda). 
Jamoat joylarida diniy xizmatdagilardan boshqa fuqarolarga diniy libosda yurish ma’n etiladi 
(14-modda). Horijdan keltirilgan diniy adabiyotlar maxsus ekspertizadan o‘tkazilgandan 
so‘nggina tarqatiladi (19-modda). Diniy ekstremistik mazmundagi chop etilgan materiallar, kino, 
foto, audio, video materiallar tayyorlash, saqlash va tarqatish ta’qiqlanadi (19-modda). Diniy 
ekstremizm – muayyan diniy konfessiya va tashkilotlardagi ashaddiy mutaassib, fanatik 
unsurlarning faoliyati mafkurasi. Fanatizm o‘z aqidasining shak-shubhasiz to‘g‘riligiga ishonib, 
boshqa firqa va mazhablarni butunlay rad etgan holda ularni tan olmaslik, balki ularni diniy 
asoslarni buzishda ayblab, ularga qarshi urush ochishga chaqiradigan omillardandir. Diniy 
fanatizm diniy ekstremizm va terrorizmga zamin tayyorlaydi. 
Fundamentalizm – ma’lum din vujudga kelgan ilk davriga qaytish va bu yo‘l bilan zamonaning 
barcha muammolarini hal qilish mumkin degan fikrni ilgari suruvchilarning yo‘nalishi. Diniy 
fundamentalizm – aqidaning o‘zgarmasligini himoya qiladigan,