O‘zbeкiston respubliкasi

p

b

F

v

t

d

s

Z

ch

J

Sh

j

k

g

g‘

q

x

h

m

n

ng

y

l

r

shovqinli

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

sonor

+

+

+

+

+

jarangli

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

jarangsiz

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

portlovchi

+

+

+

+

+

+

+

+

+

sirg‘aluvchi

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

affrikat

+

+

titroq

+

burun

+

+

+

yon

+

labial

+

+

+

+

til oldi

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

til o‘rta

+

til orqa

+

+

+

chuqur til orqa

+

+

+

bo‘g‘iz

+

15-§. Fonemaning variantlashuvi. Fonema va tovush munosabati invariant-variant dialektikasini o‘zida aks ettiradi. Nutqiy variantlanishda fonema turli-tuman tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, masalan, [b1], [b2], [b3], [b4], [b5], [b6], ...[bn] tarzida belgilash mumkin. Nutqda voqelangan barcha [b]larni bitta b fonemasiga birlashtirishda ularning umumiy xossalari «yig‘iladi». Bunday umumiy xossa – fizik (akustik) va fiziologik (artikulyatsion) o‘xshashlik. Turli talaffuz sharoitida bu umumiy belgi o‘zgarishga uchrashi mumkin. Lekin bu o‘zgarish miqdor o‘zgarishi darajasida bo‘lib, sifat o‘zgarishi bosqichiga yetmaydi. Aks holda, u boshqa fonemaning variantiga aylanib ketgan bo‘lar edi. Masalan, a fonemasi «quyi keng» va «lablanmagan»lik mohiyatiga ega. Shu boisdan u nutqiy voqelanganda, qanchalik o‘zgarishga uchramasin, baribir, tovush bu fonemaning varianti hisoblanishi uchun mazkur mohiyat chegarasidan chiqmasligi lozim. Qalam va katta so‘zida 4 ta [a] tovushi mavjud bo‘lib, buning barchasi yuqorida aytilgan «quyi keng», «lablanmaganlik» umumiy belgisiga ega. Shu boisdan a fonemasining varianti hisoblanadi. Biroq [a] tovushlari yumshoq-qattiqligi va til oldi-til orqaligi bilan farqlanadi. Qalam so‘zidagi a tovushlari til orqa va qattiq unlilar bo‘lsa, katta so‘zidagi a lar til oldi va yumshoq. Bu belgilar a fonemasi mohiyatida mavjud bo‘lmay, balki a tovushining talaffuzi jarayonida boshqa (q va k) tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan hodisa. Boshqacha aytganda, a tovushlari mohiyatiga daxldor bo‘lmagan, o‘zga, begona mohiyat zarralarining a fonemasi ko‘rinishiga yopishgan tajallidir. Bu tajallilar bir qarashda a tovushi mohiyatiga daxldordek tuyuladi. Shu boisdan darslik va qo‘llanmalarda a fonemasining substansial belgisidan biri sifatida mazkur xossa ham ajratiladi. Bir fonema ham tor, ham keng yoki ham jarangli, ham jarangsiz bo‘la olmaganligi kabi a fonemasi ham til oldi, ham til orqa tovushi sifatida voqelana olmaydi.
Demak, umumiylik va xususiylik metodologiyasi bilan qurollangan tilshunos tovushlardagi mohiyatga daxldor va daxldor bo‘lmagan jihatlarni boshqalardan ko‘ra tezroq, aniqroq ilg‘aydi.
Fonemaning mohiyati doirasidan chiqqan tovush uning varianti sanalmaydi. Masalan, b fonemasi jarangli undosh fonema. Talaffuzda u jarangli bo‘lsagina, b fonemasining varianti sanaladi. Кitob so‘zi kitop tarzida talaffuz etilsa, voqelangan p tovushi b fonemasining nutqiy varianti hisoblanmaydi. Chunki jarangsizlashuv hodisasidagi miqdor o‘zgarishi me’yor chizig‘idan o‘tib, sifat o‘zgarishi darajasigacha yetgan va p fonemasi mohiyati chegarasiga kirgan. Xuddi shunday a fonemasi voqelanishida ham «torlik» belgisining kenglik chegarasiga yetishi bilan variant i fonemasi mohiyati chegarasiga kirib ketadi.
Tovush (variant) larning bir fonemaga birlashishi uchun ularning barchasida o‘zgarishsiz saqlanadigan muhim bir xossa e’tiborga olinishi lozim. Bu bir guruhga kiruvchi barcha variantning ushbu guruhga kirmaydigan boshqa variantga bir xil qarama-qarshi turishi (bunday belgi, odatda, fonologik farqlovchi belgi ham deyiladi) va bir xil ma’no farqlashidir. Boshqacha aytganda, tovush (variant)lar bir fonemaga birlashishi uchun ular funksional umumiylikka ham ega bo‘lishi lozim. Ma’no farqlash xossasi ana shunday funksional umumiylik. Fonema ma’no farqlash xossasiga ega. Lekin tovushning barchasi ham har doim ma’no farqlayvermaydi. Bir fonemaning nutqiy varianti o‘rnini ikkinchi fonemaning nutqiy varianti egallasa, so‘z o‘zgarib ketadi: bosh – bot, bosh – besh kabi. Lekin bir fonemaning bir varianti o‘rnini uning ikkinchi bir varianti bilan almashtirilsa, ma’no farqlash amalga oshmaydi. O‘t (o‘simlik) so‘zidagi (o‘) unlisini bir kishi til oldi, boshqasi esa, shevaning fonetik xususiyatidan kelib chiqqan holda, til orqa tovushi sifatida talaffuz etadi. Lekin ular bir fonema varianti bo‘lganligi sababli o‘zaro ma’no farqlash qobiliyatiga ega emas.
Demak, fonema deganda uning fizik-fiziologik xossalari majmuidan iborat ma’lumotnigina tushunmaslik kerak. Masalan, fizik-fiziologik umumiylik bo‘lgan b balki barcha tillarda bo‘lishi mumkin. Fonema esa har bir tilda o‘ziga xos. Chunki fonema o‘zining ijtimoiy xossasini ma’lum bir tildagina bajaradi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, mavhum (lisoniy) b ning qarama-qarshiliklar tizimi, ma’no farqlash vazifasi faqat ma’lum bir til uchungina xos. Boshqacha aytganda, tovushlarning ularni bir guruhga kirituvchi funksional xususiyatlari (akustik-fiziologik xossalari bilan birgalikda) faqat bir til doirasidagina amal qiladi.
Fonema funksional qo‘llanishdan tashqarida amal qiladigan, muayyan tovushlar guruhidan umumlashtiriladigan mavhum tovush tipi emas. U muayyan funksiya bajaradigan tovushlar umumlashmasi. Biroq fonemani «sof funksiya» bilan ham chegaralab qo‘ymaslik lozim. Chunki u eshitish a’zosiga ta’sir qiladigan va funksiya bajaradigan birlik. Biroq har ikkala xossasini ham varianti – tovush orqali namoyon qiladi.
Fonema va uning varianti bo‘lgan nutq tovushi qanday munosabatda bo‘lsa, yozma nutqda fonemaning grafik ifodasi va yozma tovush shunday munosabatda bo‘ladi.
Fonemani talaffuz qilib va eshitib bo‘lmaganligi kabi, fonemaning grafik ifodasi ham ongda shartli ravishda o‘rinlashgan. Talaffuz qilgan birligimiz fonema emas, balki tovush bo‘lganligi kabi, b tarzida qog‘ozga yozganimiz ham grafema (fonema ifodasi) emas, balki harf (tovush ifodasi)dir. Ongimizdagi b grafemasi barcha b harflari uchun invariant ekan, birorta harf ham grafemaning barcha xossalarini birdaniga va umuman namoyon qila olmaydi. Har qanday harf individual, variant xossani o‘zida mujassamlashtiradi.
Harf grafema varianti bo‘lganligi kabi, bir vaqtning o‘zida fonema variantining ifodasi. Har qanday tovush fonema varianti, har qanday harf grafema varianti.

1. 
   Fonemani tiklash «nutq-lison», ya’ni xususiylik – umumiylik tarzida, uning voqelanishi esa «lison-nutq», ya’ni umumiylik-xususiylik yo‘nalishida kechadi. Demak, boshqa sath birliklarida bo‘lgani kabi, fonemaning voqelanishi va uning tiklanishi bir-biriga qarama-qarshi turadi. Bu holat grafema va harf dialektikasida ham aks etadi.