12
2-jadval. Ikkilamchi iplarning tasnifi
Ikkilamchi iplar birlamchi iplarga qo'shimcha ishlov berish usuli bilan olinadi.
Ya'ni birlamchi iplar qo'shimcha eshiladi, pishitiladi. Natijada
iplarning mustahkamligi
ortadi, notekisligi kamayadi.
3. Tabiiy va kimyoviy iplarning оlinishi va xоssalari.
Tabiiy tolalar. Tabiiy tolalarga selluloza (paxta, zig'ir, kanop va boshqalar) va
oqsil (jun va ipak) tolalar misol bo’la oladi. Selluloza tabiatda juda keng tarqalgan tabiiy
yuqori molekulali birikmalardan biri hisoblanadi. U tirik organizmlarning asosiy qismi
hisoblangan oqsillarga o'xshab, o'simliklarning asosiy qismini tashkil etadi va ularning
rivojlanishida faol ishtirok etadi. Paxta tolasining o'rtasida uzunasi bo'ylab kanal bo'lib, u
buralgan tasma shaklini namoyon etadi. Tolaning
uchi ingichkalanib borib, chigitdan
uzganda uning uzilgan uchi ochiq qoladi, ingichka uchi esa yopiq bo'ladi. Selluloza tolasi
bir nechta aylanma (umumiy markazli doira) qavatlardan, ya'ni
birlamchi va ikkilamchi
devorlardan tarkib topgan. Tola sirtidagi yupqa birlamchi devor himoya qavati hisoblanadi.
Tolaning asosiy massasi uchta aylanma qavatdan tuzilgan ikkilamchi devorga to’glri
keladi.
Zig'ir tolali oraliq plastinkalar bilan bog'langan bir qancha elementar tolalardan
tarkib topgan. Zig'irning elementar tolasi ikki uchi berk urchuqsimon shaklda bo'lib, uning
o'rtasida uzunasi bo'ylab kanal bo'ladi va u bir nechta aylanma qavatlardan tarkib topgan.
Tolaning oraliq plastinkasi tarkibida pektin, lignin, gemitselluloza va boshqalar bo’ladi.
Pishgan paxta tolasining 94—96 % (tolaning mutlaq quruq massasiga nisbatan) ni
selluloza va qolgan 4—6% ni tabiiy selluloza yo'ldoshlari — tarkibida azot bo'lgan
moddalar pektin, mumsimon moddalar tashkil etadi. Selluloza miqdori zig’irda 74—79%,
daraxtda 40—50%, qamish va somonlarda 20—30% bo'ladi.
13
Mumsimon
moddalar yuqori uglevodorodlar, yuqori bir atomli spirtlar, yuqori
kislotalar, ularning tuzlari va efir aralashmasidan tarkib topgan bo'lib,
ular organik
erituvchilar yordamida ekstraksiyalanadi.
Tarkibida azot bo'lgan moddalar oqsil tabiatli moddalar va nitrat va nitrit kislota
birikmalari ko'rinishida namoyon bo'ladi.
Pektin moddalar — asosiy qismini pektin kislotaning kalsiy-magniy tuzlari tashkil
qilgan polisaxaridlar aralashmalardan tarkib topgan.
Lignin — murakkab tuzilishga ega bo'lgan tabiiy polimer bo'lib, u hali ham
oxirigacha o’rganilmagan. Sellulozadan farqliroq lignin 72% li sulfat kislotada erimaydi.
Kul moddalar tarkibida silikat kislota, turli tuzlar va kalsiy, kaliy, temir, marganes
va h.k. ning oksidlari bo'ladi.
Turli bo'yovchi moddalar murakkab tuzilishga va tarkibga ega bo’lib, ular to'liq
o'rganilmagan.
Selluloza. Tarkibida selluloza bo’lgan materiallarni qayta ishlashga qaratilgan
hamma jarayonlar sellulozaning kimyoviy o'zgarishiga asoslangan. Yog'och
massasini
mexanik qayta ishlash (yog'ochdan sellulozani ajratish uchun uni tayyorlash) bundan
istisno, albatta. Paxta asosida to'qilgan matolarni bo'yash va gul bosishga tayyorlash,
bo'yash va pardozlash jarayonlari natijasida boshlang'ich xom ashyoda kimyoviy va fizik-
kimyoviy o'zgarish sodir bo’ladi. Shuning uchun texnologik jarayonlarni to'g'ri yo'naltirish
bo'yicha bajariladigan ishlarni yaxshi bilish zaruriyati sellulozadan mahsulotlar yaratishga
qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlarini puxta bilishni taqozo etadi.
Selluloza —tola hosil qiluvchi eng muhim polimer, to'qimachilik materiallarining
deyarli 70% sellulozadan tashkil topadi. Selluloza yuqori molekulali polimer bo'lib,
uglevodlar sinfiga mansubdir.
Biosintez jarayonida paxta tolasida paydo bo'ladigan
polioza molekulalari asta-
sekin sellulozaga aylanadi. Bunda suv ajralish bilan sodir bo'ladigan a-d — glukozani
(C
6
H
l20
)
polikondensatlanish
reaksiyasi
tufayli
hosil
bo'ladigan
selluloza
makromolekulasining elementar zvenosi glukoza qoldig'i (C
6
H
l0
O
5
) bo'lib, zanjir
geterotsiklik tuzilishda namoyon bo’ladi. Sellulozaning empirik formulasi (C
6
H
10
O
5
) bilan
ifodalanadi. Tabiiy sellulozaning molekulyar
massasi juda aniqmas, uning polimerlanish
darajasi PD= 10000-12000 (zig'irniki 36000 atrofida). Lekin kimyoviy qayta ishlash uchun
(selluloza asosida tola, efirlar olishda) sellulozaning polimerlanish darajasi PD= 1000-
1500, uning o’rtacha molekular massasi 12000— 250000 mahsulotlari qo'llaniladi.
Selliloza makromolekulasining tuzilishi quyidagi ko'rinishda ifoda qilinadi:
Do'stlaringiz bilan baham: 
