13
Mumsimon moddalar yuqori uglevodorodlar, yuqori bir atomli spirtlar, yuqori
kislotalar, ularning tuzlari va efir aralashmasidan tarkib topgan bo'lib, ular organik
erituvchilar yordamida ekstraksiyalanadi.
Tarkibida azot bo'lgan moddalar oqsil tabiatli moddalar va nitrat va nitrit kislota
birikmalari ko'rinishida namoyon bo'ladi.
Pektin moddalar — asosiy qismini pektin kislotaning kalsiy-magniy tuzlari tashkil
qilgan polisaxaridlar aralashmalardan tarkib topgan.
Lignin — murakkab tuzilishga ega bo'lgan tabiiy polimer bo'lib, u hali ham
oxirigacha o’rganilmagan. Sellulozadan farqliroq lignin 72% li sulfat kislotada erimaydi.
Kul moddalar tarkibida silikat kislota, turli tuzlar va kalsiy, kaliy, temir, marganes
va h.k. ning oksidlari bo'ladi.
Turli bo'yovchi moddalar murakkab tuzilishga va tarkibga ega bo’lib, ular to'liq
o'rganilmagan.
Selluloza. Tarkibida selluloza bo’lgan materiallarni qayta ishlashga qaratilgan
hamma jarayonlar sellulozaning kimyoviy o'zgarishiga asoslangan. Yog'och massasini
mexanik qayta ishlash (yog'ochdan sellulozani ajratish uchun uni tayyorlash) bundan
istisno, albatta. Paxta asosida to'qilgan matolarni bo'yash va gul bosishga tayyorlash,
bo'yash va pardozlash jarayonlari natijasida boshlang'ich xom ashyoda kimyoviy va fizik-
kimyoviy o'zgarish sodir bo’ladi. Shuning uchun texnologik jarayonlarni to'g'ri yo'naltirish
bo'yicha bajariladigan ishlarni yaxshi bilish zaruriyati sellulozadan mahsulotlar yaratishga
qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlarini puxta bilishni taqozo etadi.
Selluloza —tola hosil qiluvchi eng muhim polimer, to'qimachilik materiallarining
deyarli 70% sellulozadan tashkil topadi. Selluloza yuqori molekulali polimer bo'lib,
uglevodlar sinfiga mansubdir.
Biosintez jarayonida paxta tolasida paydo bo'ladigan polioza molekulalari asta-
sekin sellulozaga aylanadi. Bunda suv ajralish bilan sodir bo'ladigan a-d — glukozani
(C
6
H
l20
)
polikondensatlanish
reaksiyasi
tufayli
hosil
bo'ladigan
selluloza
makromolekulasining elementar zvenosi glukoza qoldig'i (C
6
H
l0
O
5
) bo'lib, zanjir
geterotsiklik tuzilishda namoyon bo’ladi. Sellulozaning empirik formulasi (C
6
H
10
O
5
) bilan
ifodalanadi. Tabiiy sellulozaning molekulyar massasi juda aniqmas, uning polimerlanish
darajasi PD= 10000-12000 (zig'irniki 36000 atrofida). Lekin kimyoviy qayta ishlash uchun
(selluloza asosida tola, efirlar olishda) sellulozaning polimerlanish darajasi PD= 1000-
1500, uning o’rtacha molekular massasi 12000— 250000 mahsulotlari qo'llaniladi.
Selliloza makromolekulasining tuzilishi quyidagi ko'rinishda ifoda qilinadi:
Do'stlaringiz bilan baham: