O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligining 2019 yil "25"areldagi "107" sonli buyrug’ining2-ilovasi bilan fan dasturi ro’yxati tasdiqlangan

3. Temirning organizmdagi ahamiyati va temir almashinuvi.

Temir barcha mikroelementlar orasida organizm uchun muhim mikroelement hisoblanadi. U gemoglobinning tarkibiy qismidir, kislorodni barcha organ va to’qimalarga yetkazib beradi, bundan tashqari u mioglobin va nafas fermentining ham tarkibiga kiradi.

Sog’lom yetuk tug’ilgan chaqaloqlar qonida 0,25 gr temir bor, buning 0,2 gr eritrotsitda saqlanadi. Kattalarda esa 4,5 gr temir bor. Bolaning to’gri o’sishi uchun yiliga 240 mg, (E.N.Mosyagina), sutkasiga esa 1 mg temir zarur. Balog’at yoshida bu miqdor ikki baravar o’sadi, chala tug’ilganlarda, hamda xayotining 1-yilida temirga bo’lgan talab yanada oshadi.

Temir organizmga faqat ovqat orqali tashqaridan orqali kiradi. Normada organizmga kirgan temirning 10% i o’zlashtirilib, qolgani organizmdan chiqarib yuboriladi. Kamqonlikda esa organizm tomonidan 80-90% temir o’zlashtiriladi.

Temirning o’zlashtirilishi uchun eng qulay sharoit, temirning erigan, ionlashgan shaklidir, ya’ni ferroxlorid-temirning vodorod xloridli tuzidir. Xlorid kislota, askorbin kislota temir ionlarini oson ajratib chiqarishga ko’maklashadi (xlorid kislota va askorbin kislota temir bilan tezda reaktsiyaga kirishib ferroxlorid ya’ni temir ioni hosil qiladi – eruvchan temir tuzi).

Temir ioni 12 barmoqli ichak, ingichka ichak, hattoki yo’g’on ichakdan ham qonga so’riladi. Agar temir erimaydigan holatda bo’lsa (m: xlorid kislota organizmda ozaysa) ya’ni temir fosfatlar va fitinlar bilan bog’lansa u temir fosfat va temir fitinat kabi erimaydigan tuz kristallari hosil bo’ladi, 2 valentli temir ionining kontsentratsiyasi ozayadi. Bunday temir fitinat tuzlari suvda erimaydi, ingichka ichakdan qonga so’rilmaydi, axlat va siydik bilan organizmdan chiqib ketadi. Fosfat va fitin kislota saklaydigan ovqatlar bular – ko’katlar, dukkaklilar va bug’doy maxsulotlaridir.

Qaytarilgan temir oksidi ingichka ichak shilliq qavatining endotelial hujayralaridan fermentlar ta’sirida qon plazmasiga so’riladi. Temir ioni qon plazmasiga 2 valentli holda so’riladi. Qon plazmasida 2 valentli temir qon plazmasidagi β-globulin bilan birikib, transferringa aylanadi (3 valentli temir ioni). Bu birikma qon plazmasidan suyak ko’migiga o’tib qon yaratishda qatnashadi.

Qon yaratishda temirdan tashqari mis, kobalьt, marganets, nikelь, rux, molibden, xrom va ... qatnashadi. Ularning miqdori 0,001% dan oz, lekin ular temir almashinuviga qatnashib, suyak ko’migining yetilishiga sabab bo’ladilar, fermentlar, gormonlar, vitaminlar sintezida qatnashadilar.

Bolaning 2-3 yoshigacha temir balansi zo’riqqan holatda bo’lib, bu bolaning ovqatlanish xarakteriga, o’sishiga, temir zapasining ozligiga bog’liq.Fiziologik yo’qotishlar va temirga bo’lgan ehtiyoj.

Sutkada ovqat orqali kirgan temirning 1,8.3 mg so’riladi. Sutkasiga 2 mg dan ko’p temir yo’qotilishi bilan boruvchi qon yo’qotishlar temir yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin.