Oʼzbekiston respublikаsi qishloq xoʼjаligi vаzirligi oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim

3.2
 
Urug‘larning yashovchanligini aniqlash 
Yashovchan urug'lar murtagi tirik, tinim davrini o‘tgan yoki o'tmagan 
urug'lardir. Urug‘larning yashovchanligi sifatini tezlik bilan aniqlash yoki nima 
sababdan kam unganligini topish zarur bo'lgan hollarda aniqlanadi. 
N.D.Nelyubov usuli
. Bu usul o‘lik murtak to‘qimalari bo'yalgan holda, tirik 
murtak to'qimalari bo'yalmay qolishiga asoslangan. Har biri 100 donadan iborat 
ikkita urug‘ namunasi olinib, ular harorati 30°C li suvda 3 soat yoki harorati 20°C li 
suvda 15 soat bo'ktirib qo'yiladi. Shundan keyin dukkakli don ekinlarini yoki boshqa 
ikki pallali o'simliklarning bo'rtib qolgan urug’larining po'sti tozalanib, ochilib 
qolgan murtaklari ustiga 0,2 % li indigokarmin eritmasi quyiladi va shu eritma 30°C 
haroratda 3 – 4 soat saqlanadi. Eritmadan chiqarilib olingan murtaklar suvda bir oz 
yuvilib, keyin har biri yaxshilab tekshirilib kо‘rib chiqiladi. Agar ularning murtagi 
yoki ildizchasi bo'lmasa urug‘ pallasi butunlay bo'yalgan bo‘lsa bunday urug‘lar 

---

19 
yashashga qobiliyatsiz urug‘ hisoblanadi. Urug‘larning murtagi mutlaqo bo‘yalmay 
qolsa yoki urug‘ pallalari faqat qisman bo‘yalsa bunday urug‘lar yashovchan urug‘ 
hisoblanadi. Yashovchanlik foizi ikkala namunadan o'rtacha hisoblab chiqiladi. 
I.I.Ivanov usuli
. Bu usul ham murtakning kislotali fuksin yoki indigokarmin 
bilan bo'yalishiga asoslangan. Bunda ham xuddi yuqoridagi kabi 100 donadan iborat 
ikkita namuna olinib, uy haroratidagi suvda: bug'doy, makkajo'xori 5 – 6 soat; sholi, 
arpa, 4 – 5 soat; javdar, suli (sulining po'stli doni avval po'stdan tozalanadi) 1 – 2 
soat bo'ktiriladi. Donlar bo'rtgandan keyin suzgich qog'ozga qo'yilib bir oz quritiladi 
va har bir don egatchasidan ustara bilan uzunasiga ikkiga bo'linib, qurib qolmasidan 
yarmi darrov suvli stakanchaga solinadi. 100 ta donning yarmi shu tariqa kesilib 
stakanchaga yig'iladi. So'ngra toza suvda ikki marta yuvilib keyin ustiga 1 % li 
kislotali fuksin eritmasidan 5 ml quyiladi. Havo pufakchalarini chiqarib yuborish 
uchun stakancha oxista chayqatiladi va don nimtalari stakanchada 10 – 15 minut 
saqlanadi. Shundan keyin eritma quyib olinib, don nimtalari bir necha marta 
yaxshilab yuviladi va filtr qog'oz ustiga yoyib qo'yiladi.
Murtagi bo'yalmay qolgan don nimtalari yashovchan don, murtagi butunlay 
yoki ildizlari qisman bo'yalgan don yashashga qobiliyatsiz don hisoblanadi. 
Donning yashovchanligi ikkala namunadan olingan o'rtacha arifmetik miqdor 
tariqasida foizlar hisobida topiladi. Kislotali fuksin eritmasi oldindan tayyorlab 
qo'yiladi. Buning uchun 1 g fuksin 1 I distillangan yoki yangi qaynatilgan suvda 
eritiladi. Shunda hosil bo'ladigan eritma g'alla o'simliklarining 100 ta namunasini 
ishlashga yetadi.