O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar inistituti

 
            Yelimlash 
-  kolloid  moddalar  eritmalarini  qoʻshib  sharbatni  yoritish  usuli.  Bu 
eritmalar sharbat tarkibidagi tabiiy kolloidlarga ta’sir qilib ularni sedimentatsiyaga olib 
keladi.  Bunday  xossalarga  ega  boʻlgan  moddalar  qatoriga  jelatin,  agar,  baliq  yelimi, 
algin  kislotaning  natriy  tuzlari  kiradi.  amalda  meva  sharbatlarni  yoritish  uchun  jelatin 
ishlatiladi, ba’zida tanin bilan birga qoʻshiladi. 
            Yeritmada  jelatin  molekulalari  musbat  zaryadlangan boʻladi. Pektin zarrachalari 
manfiy  zaryadlanganligi  sababli  ular  jelatin  bilan  birikadi,  natijada  zarrachalar 
kattalashib  sedimentatsiya  boshlanadi.  Jelatin  eritmalari  bir  xil  zaryadlangan  oqsil 
kolloidlarning  koagulyatsiyasiga  ham  sababchi  boʻladi.  Bundan  tashqari,  kolloid 
eritmalar qoʻshilganda oqsillar oshlovchi moddalar bilan erimaydigan moddalarni hosil 
qiladi. 
           Jelatin  qoʻshilganda  kerakli  natijaga  har  doim  erishib  boʻlmaydi,  chunki 
kolloidlarning  suvli  qavati  koagulyatsiyaga  toʻsqinlik  qiladi.  Shu  sababli  jelatin 
qoʻshishdan  oldin  sharbatga  tanin  eritmasi  qoʻshiladi.  Tanin  molekulasi  tarkibida 
gidrofil  glyukozid  va  gidrofob  aromatik  gruppalari  mavjud.  Tanin  kolloidlar  atrofida 
yigʻiladi,  bunda  gidrofil  gruppalari  kolloidlar  tomoniga  yoʻnalgan  boʻlib  atrofida 
gidrofob sirtini hosil qiladi. Natijada kolloid sistema jelatin ta’sirida buziladi. Bundan 

---

128 
 
tashqari,  tanin  oqsil  moddalar  bilan  birikib  erimaydigan  birikmalarni  hosil  qiladi,  ular 
choʻkmaga tushadi. 
            Tanin  va  jelatin  suv  yoki  yoritilgan  sharbat  asosida  tayyorlangan, 
kontsentratsiyasi  1%  boʻlgan  eritmalar  holida  ishlatiladi.  Tanin  sovuq  suvda,  jelatin 
issiq (50-70°C li) suvda eritiladi. 
            Sanoatda yoritish jarayoni 10-12°C da 6-10 soat davom etadi. 1 tonna sharbatga 
oʻrtacha  100  g  tanin  va  200  g  jelatin  sarflanadi.  Chet  ellarda  tanin  oʻrniga  kremniy 
kislotaning suvli eritmasi (kizelzol) ishlatiladi. 
           Ba’zi  yoritish  usullari 
kobinatsion 
boʻlib  bir  necha  usullarga  asoslangan. 
Masalan,  sharbatlar  tindirilganda  fermentlar  ta’sirida  oʻz-oʻzidan  yoritish  jarayoni 
boshlanishi  bilan  birga,  kimyoviy  moddalar  ta’sirida  oshlovchi  va  oqsil  moddalar 
orasida kimyoviy reaktsiyalar sodir boʻladi. Natijada kolloid sistema buzilib choʻkmalar 
hosil boʻladi. 
            Bentonit  loyi  qoʻshilganda  sharbatdagi  zarrachalar  adsorbtsiyalanadi,  shu  bilan 
birga  ion  almashinish  reaktsiyalari  sodir  boʻladi.  Natijada  choʻkmalar  hosil  boʻlib, 
sharbatlar tindiriladi.