O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi

Ekologik sharoit bilan boglik ravishda geografik tarkalish va xo`jalikdagi 
axamiyati. 
Palьmaning xo`jalikdagi axamiyati va foydalanishi kata va turlicha, 
ayniksa Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika va Okeaniya kabi davlatlar tropiklarida. 
Ba’zi davlatlar tropik butun yer ustki kismidan turli maksadlarda foydalaniladi, 
boshkalarida esa ba’zi kismlaridan foydalanidi. 
Kupchilik xillarining mevadan ozika sifatida foydalaniladi. Masalan, Osiyo va 
Afrika tropiklaridagi finikili palьmaning yevasi axolining asosiy ozika manbai 
xisoblanadi. 
Yelayeis Guinensis, Acrcomia sclerocarpa kabi moyli palmaning urugi moy 
olishda foydalaniladi. Arek palьmasidan (Auca catechu L.) betela-aromatik maxsulot 
olishda foydalaniladi. Bu maxsulot juda uziga xos sovutuvchi ta’m koldiradi. 
Phytelephas turiga mansub palьma mevasi pusti fil tishi suyagi nomi bilan 
mashxur va undan tokarlik maxsulotlari olishda foydalaniladi. Lodoicyeaye 
seychelarum, Cocos nucifera – kabi palьmalar urugining puchogidan esa uy ruzgor 
idishlari ishlab chikarishda foydalaniladi. 
Kupchilik palьmalarning kandli suvidan (Borassus, Raphia, Cocos, Phoyenix va 
boshk.) vino tayyorlanadi, kand kaynatiladi. Poyasining uzagidan (Caryota urens, 
Coryphage banga va boshk.) caro kurupasi tayyorlash uchun kraxmal olinadi. 
Ba’zi palьmalarning yogochi yengil, kattik, mustaxkam bulgani, suvda uzok 
saklanganligi uchun kurulish materiali sifatida foydalaniladi. 
Copernicia cyerifera Mart- palьmasidan musika asboblari tayyorlashda 
foydalaniladi. 
Moyli palma 
moyli ekinlar ichida asosiy o`rinni egallaydi. Bu o`simlik butun 
dunyoda ishlab chikarilayotgan o`simlik moyining umumiy miqdorining 10 % ni 
beradi. 

---

48 
1960-1961 yy dunyoda palьma moyi ishlab chikarish 1170 ming t. ni tashkil 
kilgan. Bu kursatkichning 82% Garbiy Afrika davlatlari zimmasiga tushgan. Osiyoda 
250 ming tonna ishlab chikarilgan. Moyli palьma elasis L. turiga mansub bo`lib 
kuyidagi xillari kiradi: affmks kelib chikishiga va Janubiy Amerika yelib chikishiga 
xos xillari. Afria kelib chikishiga xos moyli palьma amashiy axamiyatga ega, uning 
vatani Janubiy Afrika urmonlari. Moyli palьmaning bebaxoligi shundaki, uning 
mevasi ikki xil moy beradi, birinchisi texnik – meva etidan, ikkinchisi – ozikaviy – 
urugidan. Mevadan olinadigan palьma moyning 22-70 % i yogli bo`lib, kizgish-sariq, 
xona xaroratida kotadi. Bu moy texnik maksadlarda ishlatiladi, kurimaydi (sovun va 
sham tayyorlashda foydalaniladi). Ikkinchisi esa (urugidan olinadigan) margarin 
ishlab chikarishda foydalaniladi. Urugida urtacha 26-27 % protein saklaydi.
Afrikada palьma moyining axoi ozika ratsionidagi katta axamiyatga karagandan 
uni ishlab chikarish texnologiyasi takomillashmagan. 
Moyni kulda sikib olishadi. Yog chikimi kam meva vaznining 10-12 % ini tashkil 
etadi. 
1 gektardan olingan meva 4 t. atrofida moy beradi. 
Tupgul kesilib 1 sutkada 4 l, 1 mavsumda 240 l gacha shirin ichimlik olinadi va 
undanvino tayyorlanadi. Moyli palьma buyi yovvoyi xolda 20-30 m, madaniy xolidagi 
15 m ga yetadi. Palьma umrining 4-yilidan boshlab gullaydi va 60-70 yil meva beradi. 
Tupguli yirik, kltikli, uzunligi 50-70 sm, eni 30-50 sm.. ba’zi tupguli erkak va 
ayrimlari urgochi. (bita o`simlikda) miqdori uzgaruvcha. Urugi uyli bitta urugpallali. 
Urgochi tupgul bandi erkak tupgul bandiga karaganda yirik. Bu mevaning kupligi 
bilan boglik (1 tupda 600-800 gacha meva bo`lib umumiy vazni 25-50 kg 
gacha).Moyli meva rangi kizil, kora tovlanadi. Palьma 80-120 yil umr kuradi. Moyli 
palьma urugi bilan kupayadi. Banung uchun tulik pishgan meva urugi tanlanadi. Urugi 
sekin o`sadi (6-7 oy, ba’zidan undan xam sekin).
Kupchilik davlatlarda utkazilgan tadkikotlar shuni kursatadiki, unuvchanlikka 
xarorat va namlik kata ta’sir kursatadi. 25-260S da unib chikish bir kecha oyga 
chuziladi. Kupincha ekilgan urugning yarmi unib chikadi. Xaroratning oshishi bilan 
unuvchanlik va usish kuchi oshadi. Vanderveyn ma’lumotlariga karaganda unib 
chikish uchun optimalь xarorat 370S, bu xaroratda 4 oyda 94 % urug unib chikadi. 
420S da esa salbiy natijalar kuzatilgan. Tadkikotlariga kura 400S xaroratda urugning 
unib chikishi yaxshilangan. Madaniy moyli palьma garbiy Afrika, Ekvatorda, 
Indoneziyada va Sumatra va Yava orollarida yetishtiriladi.Ekvatorda moyli palьma 
ishlab chikarishda janubiy Nigeriya birinchi urunni, S’yerra Mone ikkinchi urinni 
egallaydi.Indoneziya orollarida moyli palьma plantatsiyalari maydoni 103 ming ga ni 
tashkil etadi. Shu bilan birga Indoneziyada kokosli palьma yetishtirishga kata e’tbor 
beriladi. Sumatra plantatsiyalarida 1 ga ekish maydonidan urtacha 2800 kg moy 
olinadi. Indoneziya palьmalari moyi sifat jixatidan Afrika palьmalari moyidan yukori 
turadi.