O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

К
С
К
К
С
С
Екс
1
2
2
1
Bunda Yeks-mahsulot tannarxining kamayishi hisobiga olinadigan kapital 
qo’yilmalar samaradorligi 
С
К
С
С
К
К
Ткс
2
1
1
2
Tks-mahsulot tannarxining kamayishi hisobiga kapital qo’yilmalarning o’zini o’zi 
qoplashi. 
Kapital qo’yilmalar umumiy iqtisodiy samaradorligini aniqlashning qarab chiqilgan 
usullari 
ishlab 
chiqarish 
fondlariga 
rejalashtirayotgan 
va 
loyihalanayotgan 
qo’yilmalargagina taaluqlidir. 
Ularni to’g’ri baholash kapital qo’yilmalarni eng kam sarflar bilan mahsulotning eng 
ko’p miqdori olinishini ta’minlaydigan ob’ektlarga yo’naltirishni ta’minlaydi 
Shu narsa tamoman ravshanki, iqtisodiy samaradorlikning turli sharoitlarga 
mo’ljallangan koeffitsiyenti har xil bo’lib chiqadi, ya’ni Yekchd va Tks kattaliklari teng 
emas va ularni taqqoslab bo’lmaydi. Gap biron bir muayyan ob’ekt xususida boradigan 
bo’lsa, bu kattaliklardan har birini variantlar bo’yicha dinamikada taqqoslash mumkin. 
Turli ob’ektlar bo’yicha esa taqqoslashni faqat taqqoslasa bo’ladigan bir ko’rsatkich 
bo’yicha o’tkazish mumkin. 
Melioratsiyaning haqiqatdagi samaradorligini baholashda sarflar sifatida amaldagi 
ishlab chiqarish fondlari namoyon bo’ladi. Ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning 
umumiy iqtisodiy samaradorligi Yerf sof foyda summasining Dch o’rtacha yillik ishlab 
chiqarish fondlari F miqdoriga nisbati tarzida aniqlanadi: 
Ф
Дч
Ерф
yoki 
Дч
Ф
Трф
Trf-o’zini-o’zi qoplash muddati.
Tahlil maqsadlari va vazifasiga bog’liq holda asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
o’rtacha qiymati yoki asosiy ishlab chiqarish fondlari va me’yorlanadigan aylanma 
mablag’lari summasi xisobga olinadi. 

---

Iqtisodiy samaradorlik taqqoslashda va solishtirib qo’rishda ma’lum bo’ladi. 
Samaradorlikning hisoblangan koeffitsiyenti yoki o’zini-o’zi qoplash muddati me’yoriy 
ko’rsatkich bilan solishtiriladi. 
Ishlab chiqilgan instruktsiya samaradorlik me’yoriy koeffitsiyentlari xo’jaliklar 
ixtisoslashuviga bog’liq holda belgilangan: g’alla chorvachilik xo’jaliklari-0,10, 
sabzavotchilik xo’jaliklari –0,11, paxtachilik xo’jaliklari –0,15, bog’dorchilik uzumchilik 
xo’jaliklari-0,14, sholikorlik xo’jaliklari-0,16. Kapital qo’yilmalar samaradorlik 
koeffitsiyenti Yef Yen me’yordan ko’p yoki har holda kam bo’lmasa o’zini-o’zi qoplash 
muddati Tf Tn me’yoridan kam yoki oshib ketmasagina samarali bo’ladi. 
Shunday 
qilib, 
yerlar 
melioratsiyasiga 
kapital 
qo’yilmalar 
iqtisodiy 
samaradorligining me’yoriy koeffitsiyenti halq xo’jaligi bo’yicha o’rtacha tarmoq 
darajasida belgilangandir. Umuman tarmoq instruktsiyasi kapital qo’yilmalarning ishonchli 
iqtisodiy samaradorligini aniqlash imkonini beradi. 
Yerlar melioratsiyasiga kapital qo’yilmalar iqtisodiy samaradorligini aniqlashda 
melioratsiya fondlari xususiyatlarini va qishloq xo’jalik ishlab chiqarish xususiyatlarini 
ancha to’la hisobga olish zarur. 
-Melioratsiya fondlari uzoq vaqt ishlatiladigan fondlardir. Ular o’zini-o’zi qoplash 
muddati (6-10 yil) tugaganidan keyin ham o’z iste’mol qiymatini yo’qotmaydi, balki ishlab 
chiqarish jarayonida loyiha unumdorligi bilan amal qilaveradi. Bu melioratsiya 
dehqonchilikda ishlab chiqarishning asosiy vositasi bo’lgan yer kapital rejalashtirishdan 
hamda melioratsiya tizimi ishga tushirilganidan so’ng o’zining eng yuqori unumdorligiga 
faqat 4-5 yildan keyin erishadi. Kelajakda, yanada mukammal melioratsiya tizimlari 
qurishga o’tilganda va melioratsiya jihatidan ancha murakkab yerlar o’zlashtirilganda, 
ulushli kapital qo’yilmalar ortib boradi. Yerlar melioratsiyasiga kapital qo’yilmalar 
iqtisodiy samaradorligining me’yoriy koeffitsiyenti shu xususiyatlar xisobga olingan holda 
halq xo’jaligi bo’yicha o’rtacha darajaga nisbatan ancha kam bo’lishi kerak. 
Bunda melioratsiyadagi bu koeffitsiyent u ancha uzoq davrga mo’ljallanib 
asoslanganda katta puxtalik kasb etadi. 
Melioratsiya dehqonchiligida tabiiy sharoitlar qishloq xo’jalik zonalari bo’yicha 
ancha farq qiladi. Bu esa bir turli sarflar har xil samara berishiga olib keladi. Shuning 
uchun iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti mamlakat iqtisodiy regionlari bo’yicha 

---

differentsiatsiyalanishi kerakki, shunday qilish kapital qo’yilmalarni ancha oqilona 
joylashtirilishiga yordam beradi.
Kapital qo’yilmalar va ishlab chiqarish fondlari umumiy iqtisodiy samaradorligini 
aniqlashda samaradorlik koeffitsiyenti bilan birga ishlab chiqarishni iqtisodiy baholashni 
to’ldiruvchi boshqa ko’rsatkichlarni ham aniqlash kerak bo’ladi. Ularga ishlab chiqarilgan 
mahsulotning maydon birligi qiymati ifodasidagi miqdorini, mehnat unumdorligini, 
mahsulot tannarxini, fond samarasini, ishlab chiqarish rentabelligini kiritish lozim. 
Loyihalar va rejalarni ishlab chiqish davomida olingan iqtisodiy samaradorlik 
ko’rsatkichlari rejali me’yorlar bilangina emas, balki shunga o’xshash boshqa loyihalar 
ko’rsatkichlari, shuningdek, ilg’or korxonalar ko’rsatkichlari bilan ham taqqoslanadi.