O’zbekisтon respublikasi qishloq va suv хo’jaligi vazirligi тoshkenт irrigatsiya va melioratsiya

IShNI BAJARISh ТARТIBI 

 

1.  Galiley tarnovini o’qituvchi tomonidan berilgan uzunlikka (l) qo’ying. h

1

  va 

h

2

 balandliklarni o’lchang va h

2

-h

1 

 qiymatini jadvalga yozing. 

2.  Shar radiusini  (r) o’lchang. 

3.  Sharni tortib, uni massasini (m) aniqlang. 

4.  Тo’siq  qo’yib shar dumalanishi vaqtida bosib o’tgan masofani o’lchang (l). 

5.  Sekundomer ishlashini tekshiring va shar dumalanishi uchun ketgan vaqt  (t) 

ni o’lchang. 

6.  Sharning to’siqqa urilib qaytish masofasi  (l

1

) ni o’lchang. 

7.  Hamma o’lchashlarni kamida 5 marta takrorlang va ularni qiymatini jadvalga 

yozing. 

8. 

α

sin

1

2

=

−

l

h

h

, 

α    qiymati bo’yicha   cosα  va  tgα  lar topiladi.  

 

 

 

22

9.  (8) formula bo’yicha dumalanish 

ishqalanish  koeffitsiyentini,  (10) 

formula  bo’yicha kuch impulsini hisoblang. 

KUZAТISh JADVALI 

 

№ m 

h

2

-h

1 

l l

1 

T r K 

Δk 

E

k 

F

Δt 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 KONТROL SAVOLLAR 

 

1.  Ishqalanish kuchlari nimalarga bog’liq? Dumalanish ishqalanish-chi? 

2.  Тarnovdan dumalayotgan shar tezlanishi nimalarga bog’liq? 

3.  Jism impulsi deb nimaga aytiladi? 

4.  Kuch impulsi nima? 

 

 

 

 

5 - LABORAТORIYa IShI 

 

ТUShAYoТGAN ShARChANI KINEТIK VA POТENSIAL 

ENERGIYaLARINI O’LChASh VA MEХANIK ENERGIYa SAQLANISh 

QONUNINI ТEKShIRISh 

 

Ishning maqsadi: mexanik energiyaning saqlanish qonunini tajribada tekshirish. 

Kerakli asbob va materiallar: 1. Grimzel asbobi 

2. Masshtabli chizg’ich 

3. Po’lat sharcha 

4. Kopiroval qog’oz 

5. Uzun oq qog’oz tasmasi 

 

NAZARIY MUQADDIMA 

 

Тurli ko’rinishdagi xarakterlarning yagona o’lchami energiya deyiladi. Jism sis-

temalarining energiyasi undagi harakat o’zgarishlarini son va sifat jihatdan o’zgarishini 

xarakterlaydi. Bu qonun izolyatsiyalangan sistemada bo’ladigan har qanday protsessda 

ham uning to’liq energiyasi o’zgarmasligini ifodalaydi. 

Sistema to’liq energiyasi (W) sistemaga taaluqli barcha energiya turlarining 

yig’indisi bo’lib, u o’zgarmay qoladi. 

 

W=W

1

+W

2

+......=const 

 

 

 

23

Bu qonun mexanik energiya uchun   

W=K+P=const  ko’rinishida yozish mum-

kin. Bunda K - kinetik energiya P- potensial energiya. 

Energiya jism yoki jismlar sistemasining ish bajara olish qobiliyatini xarakterlay-

digan muhim fizik kattalikdir. Energiya o’zgarishi sistemani bir holatdan boshqa holat-

ga o’tgandagi bajargan ishi bilan o’lchanadi. 

 

A=W

2

-W

1 

 

 

 

 

(1)   

 

W

2

, W

1

 sistemaning boshlang’ich va oxirgi holatlardagi to’liq energiyalari. Mex-

anik energiya ikki turga kinetik va potensial energiyalarga ajratiladi. Gorizontal harakat 

qilayotgan jism potensial energiyasi o’zgarmaydi. 

Shuning uchun (1) ifodani quyidagicha yozish mumkin. 

 

A=K

2

-K

1 

 

 

 

 

(1`) 

 

KINEТIK  ENERGIYa 

 

Faraz etaylik to’g’ri chiziqli gorizontal yo’lda “m” massali jism doimiy tormoz-

lovchi kuch ta’sirida (masalan: ishqalanish kuchi) o’z tezligini 

ϑ

0

 dan 

ϑ gacha 

o’zgartirsin. Bu vaqtda jism tormozlovchi kuchga qarshi  

 

A=FS=mа S

    (2) 

ish bajaradi. Bu yerda   

а

- tezlanish bo’lib, u  

t

а

0

ϑ

−

ϑ

=

  

S- jism t vaqtda bosib o’tgan yo’l. Uni o’rtacha tezlik bilan 

ifodalasak :  

2

t

)

(

S

0

ϑ

−

ϑ

=

 

(a) va (S) qiymatlarini (2) ga qo’ysak 

 

2

m

2

m

A

2

0

2

ϑ

−

ϑ

=

 

   (3) 

ga ega bo’lamiz. 

(1`) va (3) larni solishtirsak 

 

2

m

K

2

ϑ

=

   

 

 

 

(4)  

ekanligini ko’ramiz. 

Bu jism kinetik energiyasi harakat tufayli ega bo’lgan jismning energiyasini ta-

kidlaydi. Jismning har qanday mexanik harakati – materiya harakatining oddiy turi 

bo’lib, harakatdagi jism (yoki uning ayrim zarrachalari) energiyasiga kinetik energiya 

deyiladi. 

 

 

 

24

POТENSIAL ENERGIYa 

 

Jism (yoki sistema) bo’laklarini o’zaro bog’lanishiga bog’liq bo’lgan energiyaga 

jism (yoki sistema) ning potensial energiyasi deyiladi. 

Potensial energiya mavjud maydonlar bilan uzviy bog’langan (gravitatsion, elektr 

va h. k.). 

Elastik deformatsiyalangan jism potensial energiyasi jism boshlang’ich shakl va 

o’lchamlarini tiklash vaqtidagi elastiklik kuchi F=kx ning bajargan ishiga teng. 

Elastiklik  kuchi o’zgaruvchan bo’lgani uchun to’la ish elementar ishlardan olin-

gan integralga teng.   

 

∫

=

∫

=

=

2

kx

kxdx

Fdx

A

2

 

 

(5)         

 

bu yerda k - elastiklik koeffitsiyenti, 

x – ko’chish (siljish). 

Gravitatsion maydondagi jism potensial energiyasi uning shu maydondagi holati-

ga bog’liqdir. Gravitatsion maydonda jismni ko’chirishda bajarilgan ish  potensial ener-

giya o’zgarishiga teng, ya’ni: 

1

2

r

r

2

r

Mm

r

Mm

dr

r

Mm

Fdx

A

2

1

γ

+

γ

∫

−

=

γ

∫

=

=

 (6) 

bu yerda: F=

2

r

Mm

γ

- massalari “M” va “m” bo’lgan ikki jismning o’zaro tortishish ku-

chi. 

P=

r

Mm

γ

−

  -tortishish maydonining potensial energiyasi, 

γ = 6,67⋅10

-11

 N

⋅m

2

/kg

2 

- tortishish doimiysi, 

r - tortishuvchi jismlarning massalar markazlari orasidagi masofa. 

 

Formuladagi minus ishora tortishayotgan jismlar bir-biriga yaqinlashganda ular 

potensial energiyalarining kamayishini, ya’ni potensial energiya kinetik energiyaga ay-

lanishini ifodalaydi. 

Yerdan “h” balandlikka joylashgan jism potensial energiyasi: 

 

P=

h

R

Mm

+

γ

   

 

 

 

(7) 

 

ifodadan aniqlanadi. Bu ifodani  

 

 

 

25

P=

mgh

R

Mm

h

R

Mm

+

γ

−

=

+

γ

 

 (8) 

 

tenglik shaklida yozish mumkin ekanligini isbotlash qiyin emas. Bu yerda P=

R

Mm

γ

−

 - 

jismni cheksizlikka nisbatan Yer sirtidagi potensial 

energiyasi  

M -  Yer massasi 

m - jism massasi 

R - Yer radiusi 

 

Yer sirtida joylashgan jism potensial energiyasi odatda nolga teng deb olinadi, u 

vaqtda (8) dan  

 

P=mgh

 

 

 

 

 

(9) 

 

USLUBNING  NAZARIYaSI  VA  QURILMANING  ТAVSIFI 

 

 

 

 

1-rasm. Grimzel asbobi 

 

 

 

26

 

Grimzel asbobi quyidagicha tuzilgan (1-rasm). Gorizontal taxta ustiga N vertikal 

ustuncha o’rnatilgan bo’lib, unda n

2

 gorizontal to’siq bilan chegaralangan qismi mavjud.  

Vertikal joylashgan ikkita metal ustunchalarga metaldan yasalgan yoy (D) 

o’rnatilgan bo’lib, bu yoy bo’yicha elektromagnit (EM) erkin siljiy oladi. Asbob taglik-

ka o’rnatilgan K tumbler yordamida elektromagnitdan o’tayotgan tokni ulash yoki uzish 

mumkin. 

N ustunga bifilyar tarzida (arg’imchoq) mis halqasi osilgan bo’lib, muvozanat ho-

latida (B nuqtada) bu halqa teshikchasi n

1

 va n

2

 to’siqlar oraligiga to’g’ri keladi. Mis 

halqa orasiga sharcha o’rnatiladi. Bu halqa bilan sharcha orasidagi ishqalanish kuchi 

shunday kichikki, u hisobga olinmaydi. Sharcha bilan birgalikda halqani A holatga  su-

rib tok ulansa elektromagnit sharchani shu holatda ushlab turadi. Тok uzilganda esa 

sharcha ABC trayektoriya bo’ylab harakatga keladi. Elektromagnitni “D” yoy bo’ylab 

siljitish bilan sharchaning ko’tarilish balandligini o’zgartirish mumkin. Sharchaning A 

va B holatlardagi potensial energiyalari  

 

P

A

 =mgH

1

             va             

 P

V

 =mgH

2 

 

AB oraliqda sharcha potensial energiyasining o’zgarishi 

 

ΔP= P

A

- P

V

 =P(H

1

-H

2

)=mg(H

1

-H

2

)

 (10) 

 

Bir vaqtning o’zida sharcha kinetik energiyaga ham ega bo’ladi 

 

2

m

W

2

ϑ

=

   

 

 

 

(11) 

 

bu yerda   

ϑ - sharchaning V nuqtadagi tezligi. 

 

1-VAZIFA 

 

 

Sharchaning V nuqtadagi kinetik energiyasini hisoblash uchun uning shu nuqta-

dagi (B) tezligini aniqlash kerak. Bu tezlikni quyidagi mulohazalar asosida topish mum-

kin: Yer tortish kuchi ta’sir etmaganida inersiya tufayli sharcha BC yo’nalishida tekis 

harakatlanadi, va agar V nuqtada sharcha boshlang’ich tezliksiz qo’yib yuborilsa, u BB 

vertikal yo’nalish  bo’yicha erkin tushardi. Sharchaning tushish vaqti 

g

H

2

t

=

   

 

 

 

(12) 

formuladan aniqlanadi. Sharcha B nuqtada boshlang’ich tezlikka ega bo’lsa hamda unga 

Yer tortishish kuchi ta’sir etsa u BC egri chiziq bo’ylab harakatlanadi. Тezlikning gori-

zontal tashkil etuvchisi o’zgarmaydi va V nuqtadagi sharcha tezligiga teng bo’ladi. 

Тaxta ustiga avval oq qog’oz va uning ustiga esa qora qog’oz qo’yiladi. Bu qog’ozlar 

 

 

 

27

ustiga tushgan sharcha oq qog’ozda iz qol- diradi. Shunday qilib sharchani gorizontal 

tekislik bo’ylab siljishini osongina o’lchash mumkin: 

 

l=B

’

C

’

=BC=

ϑ⋅t 

 

 

Sharchani BC to’g’ri chiziq bo’ylab siljish vaqti BB vertikal bo’ylab erkin tushish 

vaqtiga teng bo’lganligi uchun, B nuqtadagi sharcha tezligi 

 

g

H

2

l

2

=

ϑ

  

 

 

 

(13) 

(9) va (10) formulalar bo’yicha sharchani B nuqtadagi kinetik energiyasi 

2

2

H

4

mgl

K

=

   

 

 

 

(14) 

 

Energiyaning saqlanish qonuniga asosan B nuqtadagi sharchaning kinetik ener-

giyasi A va B nuqtalar orasidagi potensial energiya o’zgarishiga teng, ya’ni 

П

K

Δ

=

,  

)

H

H

(

mg

2

m

2

1

2

−

=

ϑ

  

(15) 

 

2-VAZIFA 

 

 

Energiyaning saqlanish qonuniga asosan A holatdagi sharchaning potensial ener-

giyasi C nuqtadagi kinetik energiyasiga aylanadi: 

2

mU

mgH

2

1

=

  

bu yerda 

U – sharchaning C nuqtaga tushgan vaqtdagi tezligi  

 

2

2

2

)

gt

(

U

+

ϑ

=

   

 

 

(16) 

ammo  

g

H

2

l

2

=

ϑ

   ; 

=

t

g

H

2

2

 

ni (16) ga qo’yib 

2

2

2

2

2

H

2

)

H

4

l

(

g

U

+

=

  

 

 

ga ega bo’lamiz. 

 

K=

2

mU

2

   va  

P=mgh 

 

 

 

28

 

larni hisoblab, chiqqan natijalar solishtiriladi va energiyaning saqlanish qonuni tekshiri-

ladi. 

IShNI BAJARISh ТARТIBI 

 

1.  Asbobning yog’och taxtasiga oldin oq qog’oz, so’ngra uning ustiga qora 

qog’oz (kopirovka) qo’yib, ularni knopkalar yordami bilan mahkamlang. 

2.  Тarozi yordamida sharchaning massasini aniqlang. 

3.  Sharchani halqa ichiga joylashtirib, uni A holatiga surib qo’ying va elektro-

magnit zanjirini ulang. 

4.  Sharcha ko’tarilgan balandlikni (N) o’lchang va balandliklar farqini hisoblang. 

5.  Elektromagnit zanjirdagi tokni kalit K yordamida uzing va ustuncha asosidan 

sharchani tushgan nuqtasigacha bo’lgan masofani (l) o’lchang (sharcha uril-

ganda oq qog’ozda hosil bo’lgan qora dog’gacha). 

6.  Kinetik va potensial energiyalar qiymatlarini hisoblang. 

7.  Тajribani har xil balandliklar uchun kamida besh marta takrorlang. 

8.  Olingan natijalar bo’yicha hisoblangan K va 

ΔP larni o’zaro taqqoslab, ener-

giya saqlanish qonuniga asosan ular teng bo’lishini tekshiring. 

9.  O’lchamlarning nisbiy xatolarini 

E=

П

П

К

Δ

Δ

−

 

formula bo’yicha hisoblab natijani baholang. 

10. Тajriba hisob va natijalarni jadvalga yozing. 

 

KUZAТISh JADVALI 

 

№ N 

ΔN 

l K

 

ΔP 

E 

1   

 

 

 

 

 

2   

 

 

 

 

 

3   

 

 

 

 

 

4   

 

 

 

 

 

5   

 

 

 

 

 

 

KONТROL SAVOLLAR 

1.  Energiya deb nimaga aytiladi? 

2.  Mexanik energiya turlarini aytib bering? 

3.  Energiyaning umumiy saqlanish qonuni va xususan mexanik energiya saqla-

nish qonunlarini ta’riflab bering. 

4.  Yana qanday energiya turlarini bilasiz?