O’zbekiston respublikasi qishloq

Fiqh (arab. –umum bilish, diniy qonunlarni bilish, huquq ilmi) musulmon huquqi sifatida shariatning tarkibiy qismini tashkil etadi.
Faqih (arab. – donishmand, din bo’yicha mutahassis, huquq sohasida maslahatchi va kazuist, ya’ni mohir yurist) qonunshunos–ilohiyotchi demakdir.³¹
Qiyos (arab. – taqqoslash) Qur’on va sunnada berilmagan biror huquqiy masala ulardagi shunga o’xshash masala bo’yicha berilgan ko’rsatmaga taqqoslash yo’li bilan sharh etilgan.
Mujtahidlar (arab. – intiluvchi, harakat qiluvchi) ijtihod huquqiga ega bo’lgan, ya’ni mustaqil hukm chiqara oladigan shaxslardir. Sunniylarda mazhablarning asoschilari, shialikda yuqori martabali ruhoniylar va diniy huquqshunoslar mujtahidlar deb ataladi.
Ijmo’ (arab. – birdamlik, yakdillik bilan qabul qilingan qaror, diniy jamoaning Yagona fikri) Qur’on va hadislarda aniq ko’rsatma berilmagan huquqiy masalalarni hal etishda faqih va mujtahidlarni to’planib, Yagona fikrga kelgan xolda xukm chiqarishi – fatvo berishi.³²
Shariat mazhablari (arab. – oqim, yo’l, ta’limot) – islomdagi diniy huquq sistemalari va yo’nalishlari. Shariatning shakllanishi jarayonida huquqshunoslik – fiqh sohasida juda ko’p mazhablar yuzaga kelgan. Mazhablar umuman ortodoksal diniy huquq doirasidan chiqmagan xolda, shariat masalalarida engilroq yoki qattiqroq hukm chiqarishlari bilan bir-biridan farq qiladi. Sunniylikdagi to’rtt mazhab ham teng hisoblanib, yirik islom universitetlarida to’rt mazhab bo’yicha alohida dars o’qitiladi. Mazhablarni yana diniy-huquqshunoslik tartib usuli, ya’ni shariat usuli, islom manbalarida esa “mazhab al-sunna”, mazhab muhlislarini “ahli sunna” deb ataladi.
Islom tarixida huquq sohasidagi chigal, murakkab voqea va hodisalar, diniy marosimlar, oilaviy va ijtimoiy hayotni biron qolipga solib, nazoratga olish maqsadida shariat muayyan tavsiyalar belgilagan. Dastlabki davrlarda musulmonlarning xatta-harakatini shariat ikkiga – taqiqlangan va taqiqlanmagan. Ijozat berilgan yoki ijozat berilmagan harakatlarga bo’lgan. Bular halol va harom tushunchalari bilan ifodalangan. Keyinchalik shariat qonunlarining takomillashuvi jarayonida bu tushunchalar murakkablashib, barcha xatti-harakatlar shariat nuqtai nazaridan quyidagi turkumga bo’lingan:

1. 
   Farz (arab. – majburiyat) bevosita Qur’onda qayd etilgan, har bir musulmon bajarishi majbur, shart bo’lgan qat’iy talab, tartib-qoidalardir.
   

³¹ Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VII-XV вв. Курс лекций. ЛГУ. 1966. – С. 132.
³² Ислом. Справочник. Т., 1986. 128-бет.

2.