y o ilag an axboroti ana shu jihatdan diqqatga loyiqdir: «1858 yil
ning mart oyida Toshkent hokimi Mirzo Ahmad 3000 askar bilan
Avliyoota istehkomiga kelib qozoq biylarini ham chorlab, faqat
qo‘ylardan emas, balki tuyalar, otlar va qoramollardan ham soliq
to ‘lashni talab qildi. Ilgari faqat qo‘ylardan soliq olinardi, xolos.
Biylar o ‘z ovullariga borib mazkur talabni xalqqa m a’lum
qilgan-
larida xalq uni bajarishdan bosh tortdi. Ularga qarshi 100 va 200
kishidan iborat alohida ikki harbiy qism yuborildi. Ular esa zulmni
yanada kuchaytirib turmushga chiqadigan har bir kelindan bir tillo-
dan soliq olishni joriy etdilar. Ayni bir paytda ular odob-axloqsizlik
ham qildilar. Zulm va adolatsizlikdan sabr kosasi to ‘lib-toshgan
qozoqlar qo‘zg‘alon ko‘tarib Toshkent hokimining ukasi Mirzobiy
va boshqa amaldorlami o'ldirdilar. Shundan keyin Olmaotadagi
qozoqlar, jumladan, qanjig‘aliklar, qo‘qlanlar, qo‘tinchinlar, dug‘-
latlar, bistamchaliklar bosh ko‘tarib qo‘qonliklarni o ‘z
istehkom-
lariga chekinishga majbur etdilar».
Mallaxon davrida (1858-1862) ham ichki nizolar va toju taxt
uchun kurashlar to‘xtamadi. Rossiya tajovuziga qarshi xonlikda
yagona harakat tashkil qilish esa hech kimning qo‘lidan kelmadi.
1860 yilning yozida polkovnik Simmerman boshchiligidagi rus
askarlari To‘qmoq va Pishpak qal’alarini bosib oldilar. Mahalliy
muarrixlardan mulla Mirzo Olim M ushrif o ‘zining «Ansob us-salotin
va tavorix ul-havoqin» asarida m slam ing Q o‘qon qal’alarini bosib
olganligi poytaxtda qanday aks-sado berganligi haqida,
bu vaqtda
m slar Pishpakka hujum qilganliklari to ‘g ‘risida xabar olingandan
keyin, bir masjid tarafiga borib yarog‘-aslahalaming barcha
turlari b o ‘yicha mashq o ‘tkazilganini yozgan: «Bir kuni Mallaxon
to ‘pchilarga, sarbozlarga qahr-g‘azab bilan mashq buyurib, to‘pdan
nishonga ottirdi. To‘pchilar harchand jon-jaxdi bilan otsalar-da,
nishonga urolmadilar. Shu onda Qovus dodxoh to ‘pchining boshini
qilich bilan tanasidan judo qildilar. Bundan barcha xaloyiqning hushi
ketib, jonlaridan umid uzdilar. Hamma qo‘rquv va vahimaga tushdi.
Mallaxon qahr-g‘azabi pasaygandan keyin o ‘z
qarorgohiga ketdi
va ertasi M arg‘ilonga jo ‘nadi». Xonning amri bilan Shodmonxo‘ja
va Olimbek dodxoh rahbarligidagi qariyb 20 ming kishilik lashkar
ruslarga qarshi yuborildi.
Mulla Olim M ahdumxo‘ja «Turkiston tarixi» asarida bu lashkar-
ning Pishpak atrofidagi Bekat degan manzilda ruslar bilan qilgan
jangini quyidagicha tasvirlaydi: «Musulmonlar kofirlami o ‘rab olib
jangga shaylandilar. Bu vaqtda Olimbek va Qanoatshoh qo ‘shinlari
82
www.ziyouz.com kutubxonasi
o'rtasida kim sardorlik qilishi masalasi xususida kelishmovchilik
yuzaga kelib, Olimbek raqibiga zarba berish uchun qo‘shini bilan
o ‘zini chetga tortdi. Bu bilan u or-nomusi va jasoratini y o ‘qotdi.
Toshkentliklar quramaliklar bilan birgalikda «taqdir» degan so‘zni
baralla jaranglatib o ‘zlarini dushman o ‘qlariga urdilar. Mazkur
satrlaming muallifi kaminai faqir esa «ko‘p
xudoliklarni oid irin g -
lar!», «Ey xudo, din himoyachilarini saqla!», degan xitob so‘zlari
bilan musulmonlami ruhlantirib turdim. Musulmonlar o ‘zlarini
kofirlaming o ‘qlar dengiziga tashlaganda dushman zambaraklaridan
va miltiqlaridan shunday o ‘qlar otildiki, bamisoli osmonu falakdan
chaqmoq va yashin yoqqandek b o id i. Hatto qiyomat-qoyim kuni
kelganday b o iib , to ‘plar va miltiqlardan otilgan o ‘qlaming ovozi
farishtalaming karnaylari tovushiga o ‘xshab ketdi. K o‘p
jasoratli
va qahramon yigitlar misli ko‘rilmagan azob-uqubatlar sharbatini
ichib, o ‘zlarini olov bag‘riga otdilar. Ayrim qahramonlar qilich
bilan kofirlaming kallasini kesib tashladilar. Jang shu tarzda bir soat
davom etdi. Pirovardida, tinimsiz davom etgan o ‘q yom g‘irlarining
dastidan qozoqlar va talonchi-ko‘chmanchilar qochib tog‘ning
ichkari tomoniga bekindilar. Ammo qo‘shinimiz kofirlardan yuz-
larini o ‘ginnay ertalabdan peshingacha urushdilar. Nihoyat, kofirlar
musulmon o ‘qparidan zaiflashib tepaliklar orqasiga ketdilar.
Musulmon qo‘shinining k o ‘p qismi Qanoatshoh
boshchiligida jang
maydonidan 9 chaqirim nariga joylashdilar. Q o‘shinning boshqa
qismi kechqumngacha dushmanga o ‘q uzib uni Kastakkacha
chekinishga majbur qildi. So‘ngra ular ham Qanoatshoh qo‘shiniga
qo'shildilar»1.
Bu jangdan so‘ng Q o‘qon sarkardasi Qanoatshoh buzib tashlan-
gan Pishpak qal’asini qayta tikladi. Ammo m slar xonlik hududiga
yangi xurujlami zimdan tayyorlashda davom etdilar. Rossiya
josuslik xizmati vaziyatni o ig an ish uchun harakatlarini kuchaytira
boshladi. Endi Rossiya ayg‘oqchilari 0 ‘rta
Osiyoning ichkarisiga
sayyoh, olim, savdogar va elchilar niqobi ostida kirib kela boshla-
dilar. Rus razvedkasi tadqiqotchi, mutaxassis va olim qiyofasidagi
kishilar orqali Markaziy Osiyo davlatlari, xususan Buxoro, Xiva,
Q o‘qon xonliklari hududlarida samarali faoliyat ko‘rsatdi.
1834 yilda tarixshunos X.D.Fren tomonidan «yuz qoiyozm a
ro‘yxati» tuzilib, unda Yaqin va 0 ‘rta Sharqda izlanishi lozim b o ig a n
kitoblar koisatildi.
Ular tarix, geografiya, geologiya, tabiatshunoslik
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
