O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mulla Olim Mahdumxo'ja.
Turkiston tarixi. Toshkent, 1915, 90-bet.
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo ‘yicha zarur axborotlarni berar edi. Orenburg bojxonasiga va 
harakatdagi harbiy qismlarga bunday kitoblami topish bo'yicha 
maxsus qo'llanm a ham tarqatilgan edi. A.P.Fedchenko, N.A.Seversov, 
I.V.Mushketov kabi tadqiqotchilar o ‘zbek xonliklari hududlarini 
o ‘rganish niqobi ostida razvedka m a’lumotlarini ham to ‘plaganlari 
sir emas. Ular orasida mashhur olimlardan biri P.P.Semyonov -
Tyan-Shanskiy nomi alohida o 'rin egallaydi. Rasman uning asosiy 
maqsadi: Yevropa faniga hali nom a’lum bo'lgan Tyan-Shan (Xon- 
Tangri) tog'lari silsilasiga kiruvchi o'lkaning tabiati, o'sim lik va 
hayvonot dunyosini tekshirib, ilmiy tadqiqotlar olib borish edi. U 
Tyan-Shanga 1856-1857 yillar orasida ikki marta safar qildi va 
haqiqatan geografiya fani uchun qimmatli m a’lumotlar to'pladi.
Chor Rossiyasi qo'shinlari P.Semyonov izidan Tyan-Shan 
tog'lari sari kirib keldi. Chunki, uning birinchi sayohati vaqtida 
hali Issiqko'l atroflari, Tyan-Shanning asosiy qismi Rossiya qo'liga 
o'tm agan edi. Demak, ruslarga notanish bo'lgan bu joylar haqidagi, 
ayniqsa qaerda daryo boru, qay erda tog', qay bir go'sha dam olish 
uchun qulay, qay bir manzil xavfsiz ekanligi - bulaming barchasi 
harbiy yurishlarga bebaho m a’lumot bo'lib xizmat qilardi.
Olim sayohati davomida kimlar bilan qaerda uchrashganligi 
haqida ham batafsil m a’lumot qoldirgan. Sibir bilan dasht chegarasini 
kesib o'tishdan avval u general-gubemator Gustav Gasfort bilan 
suhbatda bo'ladi. G.Gasfort qozoq-qirg'iz yerlarini bosib olish, 
xalqlarini ruslashtirish va o'lkani keng ko'lam da mustamlaka 
qilishning ashaddiy tarafdori va ishtirokchilaridan biri edi. Gasfort 
qozoq yerlariga tutash G 'arbiy Sibir gubematori bo'lsa-da, uning 
ko'zlari Turkistonga qadalgandi. U mahalliy xalqlarda Islom dinini 
yo'qotish va uning o'm iga yangi dinni kiritish loyihasini ishlab 
chiqib imperator diqqatiga havola qilgan. Olimning faoliyatini 
tadqiq qilgan tadqiqotchi J.Safoev bu haqda qimmatli m a’lumotlar 
keltirgan.
Gasfort o'zidan oldingi gubematorlar ko'chm anchi qozoq- 
qirg'izlam i shomonlikni tark etib, musulmonlikka da’vat etish 
bilan katta xatoga yo'l qo'yishgan deb hisoblagan. Qozoqlaming 
islom dinini qabul qilishlari Rossiya manfaatlariga kuchli zarba deb 
u «payg'am bar» vazifasini bajarishga kirishadi. U yangi ta ’limot 
uchun yahudiy dinini asos qilib oladi. General Gustav Gasfort Islom 
diniga ashaddiy dushmanligini sira yashirmay o 'z mulohazalarini 
Semenov-Tyan-Shanskiyga ochiq bayon etadi va uning tahsiniga 
savor bo'ladi.
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Keyinchalik, Rossiya imperiyasi Davlat Kengashi a ’zosi, 
senator, imperatorlik geografiya jamiyati vise-prezidenti, ko‘plab 
oliy ordenlar bilan taqdirlanadigan P.Semenov-Tyan-Shanskiy 
Gasfortning adyutanti, qozoq zodagonlaridan bo‘lgan poruchik 
C ho‘qon Valixonovdan unumli foydalanishni ko‘zlab u bilan yaqindan 
tanishadi. Ug‘or fikrli bu yigitni Qashqarga yuborib, u erdagi vaziyatni 
o ‘rganishga yuborish fikrini generalga aytadi. Chindan ham tez orada 
Ch.Valixonov maxsus topshiriq bilan Qashqarga musulmon savdogar 
sifatida jo ‘naydi, bebaho axborotlar olib qaytadi. Rus razvedkasi 
uchun juda zarur m a’lumotlari uchun Cho‘qon Valixonov unvoni 
ko'tariladi, shtabs-rotmistr yulduzlariga sazovor b o ‘ladi.
Rossiya imperiyasi hukmdor doiralarining o ‘zbek xonliklariga 
nisbatan tajovuzkor kayfiyatini o ‘zida ifoda etgan mashhur olim 
P.Semenov-Tyan-Shanskiy tadqiqotchilar orasida yagona emas 
edi1.
1 
Bu haqida iste'dodli tadqiqotchi jum alist J.Safoev fikrlari diqqatga 
sazovor.
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---