O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mulohaza uchun dalolat
Jangchi muarrix
Muarrix Muhammad Solih quroldoshlari bilan daladagi ikki 
to ‘pni shahar ichiga joylashtirishga yordam berayotganda beliga oltin 
kamar bog‘lagan, kumush g ‘ilofda qilich va oltin sopli oyboltasi bor 
sardorlardan biriga ko‘zi tushadi. Muhammad Solih uni shahardan 
qochayotgani uchun xoinlikda ayblab, temir tayoq bilan yelkasiga 
tushiradi. Ruslaming to ‘pdan otgan snaryadlaridan biri to ‘pchilami 
oid irad i, b a’zilarini esa jarohatlantiradi. Natijada to ‘p otuvchi kishi 
qolmaganidan Muhammad Solih hamrohlari bilan o ‘qni to ‘pga 
joylaydi. Shunda bir yosh yigit kelib, ismi Toshmuhammad ekanligini 
va O qqo‘rg‘ondanligini m a’lum qilib, to ‘p otishga kirishadi. Bu 
yigitning otgan o ‘qlari xato ketmasdan m o‘lj alga tegishi orqasida 
dushman zambaraklarining ovozi o ‘chadi. Bundan xursand b o ‘lgan 
Muhammad Solih unga shunday deydi: «Ey, jon o ‘g ‘lim, xizmating 
sharofatidan musulmonlar katta foyda k o ‘rdilar. Q al’a kungirasidan 
qaraylikchi, o ‘qlar bekorga ketmaganmikan. Tezdan qarasak, ruslar 
Niyozbekni katta y o ii bo‘ylab to ‘plarini pastlik yerga qo‘yib, 
so‘ngra asta-sekin Sho‘rtepa tomonga yurdilar. Bulami k o ‘rib 
tarixchi Toshkandiy «Oxirating obod b o ‘lsin, zotu zurriyotingga 
rahmat!», - deb Toshmuhammadni duo qildi».
Muhammad Solih hamrohi Eshonxon hoji bilan masjiddan 
chiqqanda, Chust hokimi Muhammad Ayyub ming kishilik otliq 
askari bilan shahardan ketayotganini ko‘rdi. Ularga «qayoqqa 
ketayotirsizlar», deb savol berilganda, «mslar K o‘kcha darvozasi 
tomon kelmoqchi, amiri lashkar mulla Alimqul o ‘sha yoqqa borishni 
buyurdilar», deb javob beradi. Shu paytda bir kishi Amiri lashkar 
oidilar, ular qochib ketayotir, degan. Chust hokimiga «Hukumat 
bergan tuzini» inobatga olib, dushmanga qarshi umshni davom 
ettirish lozimligini aytganda, hokim: «Bu mullavachcha nimalami 
gapirayapti», - deb qilichi bilan uning boshiga tushirmoqchi b o i ­
gan. Muhammad Solih esa chaqqonlik bilan miltig‘ining qo‘ndog‘i 
bilan hokim otining tum shug‘iga va orqa tomoniga urganda 
gandiraklab, orqaga ketayotgan otlarga borib urilgan.
101
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M uhammad Solih yana bir voqeaning guvohi b o ig a n . U k o ‘chada 
ketayotganda choponi ichida qilichi bor ikki kishining yuk ortilgan 
ikki otni yetaklab ketayotganliklarini k o ia d i. «Bizlar savdogarlarmiz, 
hukumat saroyiga borayotirmiz», - deyishadi ular. Ammo Muhammad 
Solihning shogirdlaridan biri u otliqlar Q o'qondan qori Shamsiddin 
tomonidan mulla Alimqulga urush xarajatlari uchun yuborilgan 
m ab lag ia m i olib ketayotgan H akim xo'ja va Yoqubboyvachcha nomli 
kishilar ekanligini m a iu m qiladi. Yuklar davlat xazinasiga tegishli 
mablag' ekanligini anglagan Muhammad Solih xazinani Musa 
M uhammadbiy degan kishining uyiga tushirtirgan va o'g'irlanish- 
dan saqlab qolgan. Shundan keyin Muhammad Solih bu haqda 
m a iu m o t berish uchun Sulton Sayidxon huzuriga boradi. U hamrohi 
Eshonxo‘ja bilan Balx a rig i ko'prigidan o ig a n d a podshohlik 
anjomlarini va har xil narsalaming tepasida turgan T o iaq u l degan 
shaxsga duch kelgan. U kishi xazinaga tegishli nafis va qimmatli 
buyumlarni shahar ichiga oldirishda yordam berishni Muhammad 
Solihdan iltimos qilgan. Bu s o io v sarbozlar yordami bilan amalga 
oshirilgan. Keyin m a iu m b o iishicha, xazina mollari qaergadir 
olib ketishga tayyorlab qo‘yilgan ekan. Muhammad Solih Sulton 
Sayidxonning darvozaning shimolidagi Davlatboy degan kishining 
o iik z o rid a turganini aniqlaydi. Muhammad Solih Sulton Sayidxon­
ning: «Qaerdan kelayotirsizlar», - degan savoliga shunday javob 
beradi: «Mujohidlar va g'oziylar jamoasiga Q o'qon darvozasini 
berkitdirib, parishonhol va har tomonga qochayotgan kishilami 
o 'z joylariga qaytarib va yaxshi so'zlar bilan ko'ngillarini ko'tarib, 
yuraklaridagi har turli vahima va xavfni chiqarib podshohlikka 
tegishli turli mollami va m ablag'lam i talon-toroj etishdan xoli 
etib, m a iu m o t berish uchun huzuringizga keldik». Shuningdek, u 
so'zining oxirida Toshkent shahrining «qurshovdagi qoi-oyoqsiz 
va tashnalikda qolgan xalqini ozod etishning oxiri baxayr bo'lish- 
ligini», «yaxshi nom qoldirish va buni avlodlar qalbida abadul-abad 
saqlashini ta’kidlab o'tadi».
Muhammad Solihning chin yurakdan aytgan so'zlari Otabek 
sharbatdoming g'azabini qo'zg'atdi. U o'zini tutaolmay, navkarlarga 
M uhammad Solihni otib tashlashni buyurdi, Ammo, Muhammad 
Solih ko'chaning o'rtasiga tushib ulardan oldin miltiqlari bilan 
ulaming peshonasini nishonga oladi. Bu holni ko'rib turgan viloyat 
kattalaridan biri eshon Mansurxoja: «Otabek, hozir shunday vaqtki, 
fitna-fasodni va xalqning parishonligini daf etib va orqaga qaytib, 
mamlakatdorlik ishlari bilan m ashg'ul bo'lish darkor. Ayni bir vaqtda 
podshohlik asbobu anjomlarini bir yerga to'plash lozimdir», - deya
102
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uni vazminlikka chaqirdi. Shundan keyin y o ig a chiqishga otlanib 
turgan Sulton Sayidxon «darhol otining jilovini orqaga burib va 
qaytib» Muhammad Solihning oldiga kelib, o ‘zining Toshkentdan 
ketmasligini aytadi. Muhammad Solih shu tariqa o ‘zi shaxsan 
Toshkent mudofaasiga munosib hissasini qo‘shadi.