O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Toshkent xoni
Sulton Sayidxondan yuz o ‘girib qochib ketgan qipchoqlar, 
qirg‘izlar va ayrim qo‘qonlik sardorlar Q o‘qonga chekinib, taxtga 
yangi xonni o ‘tqazish harakatiga tushib qolgan bir paytda Toshkent 
xalqi Sulton Sayidxonga sodiq qolib, uni qayta xonlik taxtiga 
o ‘tqazishadi. Muarrixning yozishicha, mamlakat a ’yonlari, ashroflar 
va mutasaddiylar, xususan, Sodiq to ‘ra va uning inisi Arslon to‘ra, 
mulla Solih dodxoh, Bobojon ponsadboshi, mulla Sodiq va Otaqul 
mahram yasovul va boshqa sardorlar hozir b o ‘lishib ta’zim ila 
salom berishib, yuzlarini podsholarining mazallati tu p ro g ig a surtib, 
amal darajalari maqomiga yarasha o ‘tirishib, yakdillik bilan Sulton 
Sayidxonni to‘rt burchakli oq kigizning ustiga o ‘tqazib, yuzini qibla 
tomonga qaratib qo‘ydilar. To‘rt jamoa va qabila boshliqlari kigizni 
bir burchagidan, ulamo va fozillar ikkinchi burchagidan, Sodiq 
to‘ra va Arslon to ‘ra va boshqa elat boshliqlari uchinchi burchagidan, 
Q o‘qon sardorlari to ‘rtinchi burchagidan, Toshkent a ’yonlari, 
ashroflari va sarkardalari, jumladan, Sher Alibiy, hammalari birda- 
niga takbir aytib, salovot o ‘qib, yig‘lashib uni podshohlikka ko‘ta- 
rishdi hamda podshohlik tojini uning boshiga kiygizishdi. Shu 
onda ular «Muborak b o isin !» deyishib, uni tabriklashdilar. Sulton 
Sayidxon sharafiga ziyofat berildi.
Sulton Sayidxon Muhammad Solihning xizmatlarini taqdirlab, 
unga shoyi to ‘n kiygizib shunday degan: «Eshoni domulla! Endi 
davlatga sherik b oidingiz, xabar olib tursunlar». Shu ravishda 
Toshkent o ‘z xoniga ega b o iib , Q o‘qondan mustaqilligini namoyish 
etadi. Ana shu voqea arafasida M uhammad Solihning amakivachchasi 
eshon Yusufxo‘ja Inog‘om xo‘ja chitfurushning o ‘g i i xonadonidan 
mulla Alimqulning jasadi olib chiqilib, Shayxondtaxur qabristoniga 
qo‘yilgan. Mulla Alimqulning jon berishi va dafn etilishini Avaz 
Muhammad Attor H o‘qondiy shunday bayon etgan: « Q irg iz va 
qipchoqlar vafosizlik qilib, H o'qandi latifga ketgan kunlarida 
sartiya aholisi zamon xoniga vafodorlik ko'rsatib, amiri lashkar 
bilan qoldilar. Qipchoq va qirg izlar xiyonati amiri lashkarga ham 
m a iu m b o id i. Bundan dard chekib, Alimqulning kasalligi yana 
og‘irlashdi va peshindan keyin uning ruh qushchasi tananing tor
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qafasidan xalos b o iib , jannat olamining fazosiga uchib ketdi. Jonni 
jon ato qilganga berib, shahodat darajasiga yetdi. Amir lashkaming 
farzandlari, xotinlari va tobelari bu ahvolni mushohada qilib majruh 
qalblari yana mahzun b o id i. Sabru qaror jabrini q o id a n berib, 
g ‘am va qayg‘u tariqasiga o idilar. Arkoni davlat, a ’yoni shavkat 
sartiya mamlakatining akobiru ashroflari, Toshkentning kattayu- 
kichigi hamma qayg‘uga tushib yigiadilar. K o‘zlaridagi yoshlar 
durga o ‘xshab oqardi. Alqissa, ul jamoatning nolayu faryodi foyda 
qilmadi va bu dardi bedavoga iloj ham topilmadi. Nihoyat, Fohira 
dunyoning oriyat libosini amiri lashkar tanidan yechib, oxirat libosini 
kiyintirdilar. Arkoni davlat va a ’yoni mamlakat mulla Alimqulning 
jasadini qaysi makonga qo‘yaylik, deb mashvarat qilib bir qarorga 
kelolmadilar. Shu mahal amiri lashkaming bir necha ishonchli 
kishisi o ‘zaro maslahat qilib, ittifoqlikda jasadni fozillar quyoshi 
hazrat Shayxovandtahur mozorida dafn qildilar»1.
Sulton Sayidxon Rossiya tajovuziga qarshi kurashda yordam 
so‘rab Turkiya sultoniga, Buxoro amiriga va Q o‘qonga elchilar 
j o ‘natdi. Q o‘qonga yuborilgan elchilar jang maydonidan qochib 
borayotgan Q o‘shparvonachi qipchoq va Mirzo Ahmad qushbegi 
boshchiligidagi navkarlami Pskent va Quramada uchratib, yordam 
berish to ‘g ‘risidagi xatni topshirishdi. Ammo ular orqaga qaytishga 
ko‘nmay, Sulton Sayid va mufsid Otabek sharbatdor nomlariga xat 
yozib, qanday b o im asin Sulton Sayidni Q o‘qonga olib ketishni, 
aks holda taxt begonalarga o ‘tib ketishini m a’lum qildilar. Ular 
Sirdaryo qirg‘og‘idagi Saroy degan joyda Shodibekning o ‘spirin 
o ‘g ‘li Xudoyqulni taxtga o iq a z ish bilan xususiy manfaatlarini 
qondirmoqchi boidilar. K o‘p o‘tmay ushbu 12 yoshli yigitcha 
Saroyga olib kelindi, so‘ng Q o'qonga y o i olishdi. Bu yerda qipchoq 
va q irg iz lar hokimiyatni egallab, Xudoyqulni taxtga o ‘tqazdilar. 
Keyin esa xalqqa zulm qilib, yana soliqlar solishdi. «Kofirlarga qarshi 
g ‘azovot» uchun deb fuqarodan yuz ming tilla pulni y ig ib olishdi.
M uhammad Solihning yozishicha, Buxoroga sebzorlik eshon 
H akim xo‘ja qozikalon boshchiligida har dahadan to ‘rt oqsoqol 
yuboriladi. Buxoro amiri o ‘z maktubida Sulton Sayidxonning 
unga bo‘ysunishi va shundan keyingina Toshkentga yordam berish 
mumkinligini yozadi. Amirning maktubi 
shahaming nufuzli 
kishilari tomonidan muhokama etiladi. «Tarixi jadidai Toshkand» 
asari muallifi Muhammad Solih bu kengashda, Buxoro amirining 
taklifini Q o‘qonning oliy lavozimdagi amaldorlari, xususan, Otabek 
sharbatdor quw atlab, Sulton Sayidxonni Buxoro amiri huzuriga
1 Tarixi jahznnam oyi, 126-127-betlar.
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuborish haqidagi amiming talabini quw atlaganini, uning o ‘zi 
mazkur kengashda qatnashganini va xonga savol berganini eslaydi:
«Shahzoda, siz kimning farzandisiz?»
Javob berdilar: «Shahid Mallaxonning arzanda va aziz 
o ‘g ‘liman».
Men dedim: «Otasiga ham, o ‘g ‘liga ham rahmat. Birisi adolat 
nog‘orasini chaldi, ikkinchisi esa, g'azot va jihod y o iid a xizmat 
ko‘rsatib va yaxshi nom chiqarib, o‘zga hukmdorlami hayratga soldi. 
Shahzoda bamisoli xonlik xazinasidagi javhardir, uni bekordan- 
bekorga qo‘ldan boy bermaslik lozim. Bu zotni etagidan tutish 
burchimizdir. Hali q o ig a kirmagan nasiyaga ishonib q o id ag i 
naqdni berish yaramaydi. Davlatning tuzini ichgan har bir amaldor 
va sarkarda uning g‘amini yemay, xizmat qilmay va o ‘z vazifasini 
ado etmay har tomonga qarab qochsa, fuqarolar dushmanning asiriga 
aylanishi turgan gap».
Muhammad Solihning bu otashin nutqi kengashda kuchli taas- 
surot uyg‘otdi. Otabek sharbatdor shayxondtahurlik mulla Gulmirzo 
oqsoqol o ‘g ‘lini Buxoroga elchi qilib yuborishni taklif qildi. Ammo 
Muhammad Solih bunga e ’tiroz bildirdi. U general Chemyaev 
huzuriga aqlli va tadbirkor elchini yuborib, urushning to ‘xtatilishini 
va uning Chimkentga qaytishini taklif etib, bu reja amalga oshsa, 
harbiy tayyorgarlik k o ‘rish uchun vaqtdan yutish mumkin bo‘lishini 
aytdi. Bu taklifga kengashdagi johil kimsalar qarshi chiqib, 
«Bizlar mslarga bosh egib hech vaqt elchi yubormaymiz», - deya 
kalondimog‘lik bilan majlisni tark qilishdi. Sulton Sayidxon esa 
muarrixning so‘zlaridan ta ’sirlanib, unga shoyi to ‘n kiygazdi. 
Buxorodan Iskandar boshliq elchilar kelib Sulton Sayidxonni 
rasman amir tomonidan Buxoroga taklif qilishganida va kengash­
dagi ko‘pchilik unga qo‘shilganda ham, Muhammad Solih qori o ‘g ‘li 
e ’tiroz bildirib, shunday bashoratomuz so‘zlami aytadi: «Davlat 
tuzini ichgan amaldorlar va sardorlar qochsalar, qal’aning tuprog'ini 
yalab yotgan fuqaro, g ‘ariblar beva-bechoralaming q o ‘llari qiyo- 
matgacha ulaming yoqasiga yopishib, malomat va ta ’na ostida 
qoladilar». Lekin unga quloq solmadilar. Qisqasi, tazyiq ostida Sulton 
Sayidxon 1865 yil 9 iyunda Mirhamid Mirhalim o ‘g ‘li boshchiligida 
500 askar va bir to ‘p bilan Buxoroga yo‘l oldi.
* * *
General Chemyaev esa shahami to'pga tutishda davom etar 
edi. Uning zarbdor kuchlari Sirdaryo qirg‘og‘idagi Chinoz qal’asini 
egalladi. 1865 yil 14 iyundan 15 iyunga оЧаг kechasi polkovnik 
Abramov, podpolkovnik Jemchujnikovlar qo‘mondonligidagi 7 rota
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va 8 zambarakdan tashkil topgan askarlar asta-sekin bog‘lar orasidan 
Kamolon darvozasi tomonga qarab yurdilar. 15 iyun erta tongda 
rus askarlari to ‘satdan Toshkentning Kamolon darvozasi devoridan 
ichkariga 
bostirib 
kirdilar. 
M uhammad 
Solihning 
so’zlariga 
qaraganda, ruslar dastaw al devoming bir kishi o ‘tadigan tor joyidan 
kirib olishgan. So‘ngra darvoza va devor ustiga chiqishib, u yerdagi 
to'pni yerga uloqtirganlar hamda Muhammad Solih va uning atrofidagi 
kishilarga qarata miltiqlardan o ‘q otishgan. Shu paytda mullo Ismatillo 
degan bir kishi q o 'ltig ‘idan to ‘rt b o ia k toshni chiqarib: «Biz ham 
chimkentliklarga o ‘xshab gunohkor b o ‘lib, harom o ‘laylikmi? 
Yaxshisi, bu zaminda g ‘oziy yoki shahid sifatida o ‘lganimiz afzal», -
deb qichqirgan.
Rus askarlari Kamolon darvozasidan kirishi bilanoq Abramov 
250 askar bilan devor yonidan o ‘ng tomonga ketgan ko‘cha bo'ylab 
boradi. Yo‘lda unga qarshi 200 sarboz 4 zambarak bilan hujum 
qiladi. Ammo dushman g ‘olib kelib zambaraklar jarga tashlanadi. 
Abramov askarlari uch joyda mudofaachilaming qarshiligini sindirib, 
bir necha to ‘pni o ‘z joylaridan ag’darib tashlab, to ‘g ‘ri Qorasaroy 
darvozasiga qarab yuradilar. U bu yerdan Eski j o ‘va bozori tomonga 
qarab harakat qilib, duch kelgan to‘siqlardagi mudofaachilami qirib 
tashlaydi. Podpolkovnik Abramov, mayor Delakra va podpolkovnik 
Jemchujnikovlarning askarlari Q o‘qondarvozasiniochadilar. Shundan 
keyin Kraevskiyning harbiy qismi shahar ichiga kiradi.
Keyingi janglar Anhor atrofida davom etadi. Muhammad 
Solihning guvohlik berishicha, rus askarlari baland ovoz bilan «ur- 
ra», deb to ‘rt tomonga miltiq otishib, yo ‘llarida uchragan odamni 
oddindan va orqadan otib ketaverdilar. Mulla Muhammad Yusuf degan 
kishining taklifi bilan katta ko ‘chaning old tomonini aravalar bilan 
to ‘sishga kirishiladi. Muhammad Solih g'oziylar va sarbozlar bilan 
Anhor k o ’prigining g'arb tomonini aravalar bilan to ‘sib barrikadalar 
qurishga boshchilik qiladi. K o‘prikning har ikki tomonida do‘konlar 
bor edi. Bir vaqt, «o‘ruslar ikki tomondan «ur-ra» deb qichqirishib, 
birdaniga miltiqlardan o ‘t ochadilar. G 'oziylar qo‘rqmasdan domullo 
Fozil oxundga qarashli do'konlam ing ikkinchi tomoniga va masjidga 
o ‘mashib olib va miltiq otish uchun do‘konlarning devorlarini teshib, 
jangga shay bo‘lib turdilar. Ruslar to to'plarini joylashtirgunga qadar 
do‘konlar ichidan ularga qarshi o 'q yog'ildi».
Shahar ulamolari g ‘oziylami jangga otlantirishda jonbozlik 
ko‘rsatdilar. Shayx Abu Hakim 0 ‘rda to ‘g ‘onining ustiga chiqib 
qo‘lidagi tayog‘ini yerga urib «kofirlarni o ‘ldiringlar!», deb baqirgan 
va Q o‘qon darvozasi tomonga qarab chopgan. Dushmanning unga
106
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

miltiq o ‘qtalishiga qaramay, tikka turib olgan va qattiq jarohatlangan. 
Shu holda u «ikki ko‘zlaridan yosh oqizib va takbir, salovat o ‘qib, 
g ‘oziylar va mujohidlarga: «Meni qo‘yaveringlar, dushmanni 
o'ldiringlar», - degan.
Yurt fidokorlarining qattiq qarshiligi tufayli dushman Q o‘qon 
darvozasini tashlab chiqib, Shayx Shibliy arig‘idan o ‘tadi. So'ng 
Q o‘qon darvozasidan chiqib katta k o ‘cha bilan Imom Hasanxon 
va Sa’id Mahmudxon o ‘g ‘li Yusufxon masjidlari ichiga kirib 
o ‘mashadilar. Ular bu yerdan to ‘plardan har tomonga sochma o'klar 
otishadi. Oqibatda mahallalarda yong‘in chiqib, odamlar boshqa 
joylarga ketishga majbur bo'ladi. Anhor suvi atrofidagi do‘konlarga 
ham dushman tomonidan o ‘t qo‘yiladi.