|
ge
neral-leytenanti
Gerselman esa temir y o ‘1 ishchilari ustidan na-
zoratni kuchaytirish bilan bir qatorda ularning atrofidagi yerlarda
paydo b o ‘luvchi har qanday shaxslarni nazoratga olish to ‘g ‘risida
maxfiy ko‘rsatma yo'lladi. Bunday o ‘rgimchak to‘rlari bilan qurshab
olingan Turkistonda markaz ko‘rsatmalari qanday amalga oshirilgani
haqida jum ladan 1912 yil Toshkentda b o ig a n voqeani sosial-demo-
krat (bolshevik) P.F.Saxarova (1890-1969) o‘z esdaliklarida shunday
bayon qilgan: «Nuqul o ‘zbeklar istiqomat qiluvchi guvala uylardan
iborat eski shahaming yangi shaharga yaqin joyidagi uylardan
birida joylashdik. Biz temir y o ic h ila r bilan aloqa o ‘matishga
intildik. Shunda o ‘ylab qoldik. 0 ‘zbeklar o ‘rtasida inqilobiy mhdagi
tashkilotlar bormikan? Nahotki, Turkiston noibi yaratgan qullik
istibdodiga qarshi ular safida inqilobiy tashkilot bo‘lmasa?». Saxarova
shu maqsadda
0
‘zbeklar bilan bir-ikki bor suhbatlashganida Kamo-
lov degan odam o ‘zbeklarda ham taraqqiyparvar kishilar borligini,
er-xotin Saxarovlami ular bilan tanishtirishini aytgan. Shundan
so‘ng, ko‘p o ‘tmay, ular qamoqqa olindi. Kamolov TRMB ayg'oqchisi
ekan2. Shu faktning o ‘zi ham ms maxfiy polisiyasi va razvedkasi
musulmon aholisi o ‘rtasida ham keng josuslik tarm og‘ini yoyganidan
dalolat beradi.
Peterburgda ishlangan dastur bo'yicha chor mustamlakachila-
rining maxfiy siyosiy idoralari izchil ishlab, Turkiston musulmonlari
ongida jiddiy to ‘ntarish yuz berganini va milliy-ozodlik kurashi
ko‘rtak yozib bu holat jadidlar siymosida gavdalanganini yaxshi
payqashgan. Ular general-gubematoming maxsus so‘rov anketasi
b o ‘yicha mahalliy aholi kayfiyati, dunyoqarashi, m s hokimiyatiga
va tuzumiga munosabati, milliy mustaqillikka intilishi hollarini
chuqur o ‘rganishgan. TRMB o ‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, tojik
yoshlarining dunyoqarashi va xatti-harakatlaridan xabardor b o ‘lish
uchun ulaming safida o ‘z odamlariga ega b o ‘lgani hujjatlardan
m a’lum.
Chorizm 1892 yil 18 iyundan kuchga kirgan «Harbiy holatda
deb e ’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar»ni Turkiston o ik asid a
tatbiq etdi. Bu ms mustamlakachilari uchun turli vakolatlar
darvozalarini keng ochdi. «Kuchli muhofazada» deb e ’lon qilingan
10 ‘zR M D A , 2 2 -ja m g ‘arm a, 1-ro‘yxat, 1199-ish, 2-varaq.
2«V oprosn istorii», 1977, № 11, 125-bet.
266
www.ziyouz.com kutubxonasi
joyda Turkiston general-gubematori m ajlis-yig'inlam i tarqatib
yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot organlarini
taqiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa
huquqlami olgan. «Favqulodda muhofaza» deb e ’lon qilingan joyda
esa butun xokimiyat general-gubemator yoki u tayinlagan bosh noib
q o iig a o ‘tgan. 1892 yil 18 iyundagi «Qoidalar» esa harbiy holatni
o‘matib, fuqarolar ishini ham harbiylar q o iig a topshirdi. Turkis
tonda har ikki mirshablik qonunlari (1887 yilgi Nizom va 1892 yilgi
qoida) qisqa uzilishlar bilan 1892 yildan 1917 yilga qadar munta-
zam amal qildi.
Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vako-
latlari yetmaganday, endi o ik a d a xuddi mustabid xonlar zamonasiga
taqlidona, o iim jazosini oshkora ijro etishga rahsat olishdi.
General-gubernator harbiy vazirga y o ilag an maktubida yozgan:
«Tajriba shuni ko'rsatadiki, bu o ik a d a oshkora qatl ijrosigina ma
halliy aholiga yaxshi ta ’sir ko‘rsata oladi. Sizdan, Rossiya xududida
o iim xukmini oshkora ijro etmaslik haqidagi qonunni Turkiston
o ik asig a tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari ijozatlarini olib ber-
sangiz, deb iltimos qilam an»1.
Chor amaldorlari Turkiston xalqlari huquqlarini cheklash saba-
bini shunday izohladilar: «Turkiston oikasining yerli aholisi hali
juda past rivojlanish bosqichida turibdi. Ular o 'z m a’muriyati va
sudini o'zlari saylash xuquqini tushunishi va qadriga yetishi uchun
hali juda g ‘o ‘r va nodondir. Mazkur jam iyat qonun tomonidan o'ziga
berilgan haq-huquqlardan foydalanishni bilmaydi. Bu xuquq uning
faqat zarariga xizmat qiladi»2.
Rusiya shovinistlari xalqning ko'tarilishi sababini esa quyida-
gicha izohlashgan: «O ik ani bir hovuch chor qo'shini bilan istilo
qilishda misli ko'rilm agan jangovar matonat ko'rsatgan rus ki-
shisi erlilar o'rtasida afsonaviy bahodir timsoliga aylangari edi.
Kelgindilaming temir irodasi oddidagi qo'rquv esa yerli aholida
musulmonchilik tarbiyalangan g'ayridinlarga nafratini ular qalbining
eng tubiga yashirgan edi. Ana shuning uchun ham dastlab Rossiya
hokimiyati ulami osongina boshqarib keldi. Ammo endilikda yerli
omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi»’.
Andijon tumanboshisi polkovnik I. Brjeziskiy bu fikmi yana-
da oydinlashtiradi: «O'lkadagi 27 yillik xizmatimdan kelib chiqib
1 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 4-ro‘yxat, 117-ish, 10-varaq.
; 0 ‘zR M D A , 1-jamg‘anna, 25-ro‘yxat, 989-ish, 156-varaq.
‘O 'zR MDA, 276-jam g‘arma, 1 -ro'yxat, 909-ish, 297-varaq.
267
www.ziyouz.com kutubxonasi
shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning yovvoyi yerlilarga inson-
parvarlik mutlaqo to 'g ri kelm aydi»1.
Knyaz Mansurov Davlat Dumasining yopiq majlisida Rossiyada
yashirin tarzda hukm surib, 1861 yilda bekor qilingan qullik
(krespostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda benuqson amalga oshi-
rilganini tan olishining zamirida tarixiy haqiqat yotardi.
Rossiya parlamenti - Davlat Dumasida noib knyaz Mansurov
Turkistonda krepostnoy huquq amalda ekanligi haqida gapirganda
hech qanday m ubolag‘a b o ‘lmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
