O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Fozilbek Otabek o'g'li.
D u k ch i eshon voqeasi. Sam arqand-T oshkent, 1927, 
21 -bet.
2Mirzo Ulug ‘bekning qizi,
D ashti qipchoq xoni A bulxayrxon (1 4 2 8 -1 4 6 8 )n in g
rafiqasi, K o ‘chk in ch ix o n (1510—1530)ning onasi.
254
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

voniy, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, az-Zamaxshariy, 
Bahouddin Naqshband, Ubaydullo X o‘ja Axror valiy, So‘fi Olloyor 
va boshqa allomalaming jahon fan-madaniyati rivojiga qo‘shgan 
xizmatlarini inkor etishga urinishdi va ulaming asarlarini bir yoq- 
lama soxta tadqiq etishdi. Sankt-Peterburg Turkiston o ik asid a islom 
dinining jahonshumul umuminsoniy mavqeini sindirish uchun rus 
pravoslav ibodatxonalari tarm og‘ini kengaytirdi.
Rus mustamlakachilari o ‘zlari ishlab chiqqan «Turkiston o ik a - 
sini boshqarish haqida Nizom»da shariat qozilarini saylash masala- 
siga alohida e ’tibor berdilar. Xonlar zamonida savodxon va nihoyat 
bilimdon odamlar qozilikka tayinlangan b o ‘lsa, ms m a’murlarining 
qonuniga k o ia , savodsiz kishilar ham bu lavozimga saylanishi 
mumkin b o id i. Mingboshi, oqsoqol, qozi saylovlari jarayonida 
noroziliklar yuz berdi. Xalq o ‘z fikrini bildirishga urindi. Rus 
mustamlakachilik tartiblari, idora uslubi va mslashtirish siyosatidan 
norozilik quyi m a’muriyat saylovlarida ochiqdan-ochiq siyosiy 
chiqishlar shaklida namoyon b o id i.
Rus mustamlakachilarining Turkistondagi hukmronligi uchun 
tahlikali vaziyat vujudga keldi. Turkiyaning Yunoniston bilan urush- 
da erishgan g'alabasi butun musulmon olamida Turkiya sultoni- 
ning obro‘sini k o iarish i barobarida yevropaliklar zulmi ostida ezil- 
gan mazlum Sharqda milliy g ‘um r uyg‘otib, ozodlik kurashiga havas 
qo‘zg‘adi. Ana shunday kayfiyat Turkistonda ham kuchayganligini 
ms siyosiy razvedkasi payqadi. Rus maxfiy polisiyasi, okrug shtabi 
kontrrazvedkasi doimo turklardan muntazam xavfsirar, ulaming 
Turkistondagi ta ’siridan q o iq a r edi. Shuning uchun mustamlaka- 
chilar Turkiya bilan Turkistonni birlashtimvchi qardoshlik rishta- 
larini uzishga harakat qildilar.
Ozodlik kurashining bu davri Yevropa mustamlakachilari zul- 
miga qarshi Sharq xalqlari k o iarg an milliy-ozodlik qo‘zg ‘alonlari- 
ning tarkibiy qismi deb q aralm ogi lozim. Sharqiy Sudan xalqla- 
rining M uhammad Ahmad (1848-1885) boshchiligidagi ingliz bos- 
qinchilariga qarshi qo‘zg ‘aloni hamda fransuz mustamlakachilariga 
qarshi Jazoirda Abdulqodir boshlagan qo‘zg‘alon (1808-1883) 
alangalari lovillab turgan bir paytda Andijonda Muhammad Ali eshon 
(1846-1898) rahbarligida ms mustamlakachilariga qarshi ko iarilgan 
qo‘zg‘alon tarixan tasodifiy boim agan. Ana shu bogiiqlik, y a’ni 
Turkistondagi milliy-ozodlik harakatining butun musulmon Shar- 
qidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan uzviy bog iiqlig i masalasi 
hanuzgacha oiganilm agan va o ‘z tadqiqotchilarini kutmoqda. Hol- 
buki, o ‘sha vaqtdayoq ms mustamlakachilari bunday aloqadorlikning
255
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sabablarini juda yaxshi lushungan va unga qarshi keskin choralar 
ko'rgan. Xususan, 1898 yilda oliy lavozimdagi podshoh amaldori va 
publisist Vladimir Cherevanskiy Sudan va Jazoir k o ‘zg ‘oloni haqi­
da shunday degan edi: «Musulmonlar o ‘rtasidagi tenglikni tiklash 
hamda musulmon mamlakatlaridagi o ‘zgalar hukmronligiga chek 
qo‘yishga chaqirilganini e ’lon qilgan Mahdi (Muhammad Ahmad) 
faol harakat boshladi. Shu tariqa Sudan qo‘zg‘aloni boshlanib ketdi 
va u hanuzgacha davom etmoqda. Bu alanga Qohiraga ham o ‘tib, 
Aleksandriyada yevropaliklarni qirish boshlandi. Qohiraning o ‘n 
ikki maydonida o ‘n ikki darvish Muhammad bayrog‘ini ko‘tarish 
va yevropaliklarni y o ‘qotish haqida v a’z o ‘qishardi. Sudan 
qo‘zg ‘aloni davomida Maxdi ikki yuz minglik qo‘shinga ega b o ‘ldi 
va uning g ‘azotga d a’vati butun musulmon dunyosiga yoyildi. 
M isr qo‘shinlari ketma-ket m ag'lubiyatga uchradi. Ilg‘or artilleriya 
va boshqa xil yarog‘-aslahalar bilan qurollangan Mahdi qo‘shini 
Xartum ostonasiga yaqinlashdi. Nihoyat Xartum ham egallanib, 
uning mudofaasiga rahbarlik qilgan ingliz generali Gordon o ‘ldirildi. 
Inglizlar chekindilar. Yana bir Mahdiy paydo b o ‘ldi. Bu imomning 
islom dini sofligi uchun kurash haqidagi chaqirig‘i jami musulmon 
mamlakatlarida kuchli aks-sado berdi. Hindistonda Yer kurrasidagi 
musulmonlami birlashtirishga qaratilgan ittifoq tashkil topdi. Ittifoq 
a ’zolari o ‘z ishini ingliz noibini o'ldirish va savdogarlarini talashdan 
boshladilar. Sunniylar va shialar o ‘rtasidagi muxoliflik y o ‘qola bordi. 
0 ‘rta Osiyoda darvishlar jazavaga tushib, bozorlar va maydonlarda 
o'zlarining mistik madhiyalarini kuylashga tushdilar. Bu tahlikali 
vaziyatda oldinda kutilishi mumkin bo‘lgan fanatik portlashdan 
cho‘chib, Turkiston general-gubernatori Sudan islohotchisini soxta 
Maxdiy deb e ’lon qilishni talab qildi»1. Bu xavfsirashda jon borligini 
ayg‘oqchilik xabarlari ham tasdiqladi.
Turkiston o ‘lkasining turli hududlarida xalq harakatlari davom 
etayotgani va ruslarga qarshi kayfiyat kuchayib borayotgani haqi­
dagi xabarlarda, jumladan, shunday m a’lumotlar bor edi: «So‘nggi 
vaqtlarda o ‘lkada m a’lum maqsadi va tegishli hujjatlari b o ‘lmagan 
turk fuqarolari paydo bo‘lmoqda. Xalq o ‘rtasida esa Turkiya- 
Yunoniston urushida turklar erishayotgan zafarlami madh etuvchi 
Istanbulda nashr qilingan kitoblar tarqalgan. Turk sultoni Muhammad 
Aliga o ‘z yelkasidagi to ‘nni va g ‘azovot e ’lon qilishga chorlovchi 
farmonni yuborgani haqida ovozalar yuribdi. Afg'oniston amiri
1