yuradilar». Ana shunday bolalardan biri Fozilbek Otabek
0
‘g i i
1
1927
yilda nashr qilgan «Dukchi eshon voqeasi» kitobida shunday yozadi:
«Yangi shaharda taxminan 8000 kishi b o is a , 2000 mayda maktab
bolalarini olib chiqib, Tuproqqo‘rg‘on oldida, adiming tagiga qon isi
keladirgan va tikib, sozlab qo‘yilg‘on dorlarning atrofiga odamlarni
aylantirib qo’ydilar. Hokim chiqib, fuqaroning ko‘bligini ko‘rib, katta
oqsoqolga «rahmat» deb, yosh bolalami
ham doming bir tarafiga
qator qilib qo'ym oqqa buyurdi. Bir tarafdan joy bo'shatib turgan
bir kishi: «Yosh bolalar qo‘rqarmi ekan?, Odamlar orqasiga qo‘ysak
qalay b o ia r ekan? - dedi. «Q o‘rqqani yaxshiroq. Esidan chiqmaydir.
Dorga yaqin qo‘yulsun», - deb buyumbdir. Mingboshi kelib, doming
qibla tarafidan odamlarni haydab yuborib, hamma maktab bolalarini
qator qilib qo‘ydi. Bir vaqt, soat o iig a yaqin ediki, bir to ‘p, zanjir
bilan q o i-o y o g ‘i bogiangan olti kishini o ‘rtaga olib, o ia n aytishib
keldi va dor tagiga keltirib qator-qator qildi. Bulaming oldiga to ‘rt
nog'ora osgan soldatlarni qo‘ydi. Ulaming ichida eshonni ikki soddat
etaklab, yig‘inning
atrofini aylantirib, «eshon shu odammi?» deb
s o ia b yurdi... Xalqdan ovoz chiqmaganidan g ‘azablanib, bir kattakoni
oxiri qattiq ovoz bilan: «Albatta hammalaring bilasizlar, bovujud
aytmaysizlar, isyon qilmoqni ham sizlar bilgansizlar. Shuni aytmay
xiyonat qilib, shuncha qahramon askarlaming nobud b o im o g 'ig a
sabab boidingizlar. Agarda hech kim tanimasa, shu yig‘indagi butun
xalqni pulemyotga tutamiz. Biror jon qolmaydir», deb siyosat qilib
edi, har tarafdan odamlar o'zini ko'rsatm ay turib, «shu kishi eshon!»,
deb qichqirishdilar... Zolim to ‘ralar bundan o ‘z siyosatlari haddu
kamoliga yetganini bilib, bir-biriga qarab kular edilar.
Xalq b o isa ,
dor tagida m ung‘ayib, b o ’ynini qisib, y ig ia b turganlarni ko‘rib, toqat
qilolmay, sekin-sekm y ig ia r edi». Shu vaqt ediki, yig'in tashqarisida
voy-voylab,
dod-faryod
b o iib
ketdi.
Qarasak,
osiladirg'on
odamlaming bola-chaqalari, xotin-qiz, o ‘shoq bolalari ekan. Xotinlar
«Tul b o id ik !» deb, bolalar b o is a «Etim boidik!», deb faryod qilar
edilar. Bu holni qo‘rgan xalqning ko‘ngli yana buzilib. xoinlardan
qo'rqib o'zlarini y ig id an to'xtatar edilar»2. Chunki xalq o ‘zining
buyuk farzandidan judo boiayotganini, musulmon olami o ‘zining
yetuk allomaiaridan birini yo’qotayotganini sezayotgan edi. Bu voqea
mustamlakachilaming Muhammad Alidan qanday qo'rqqanini ham
1
Fozilbek Otabek о ‘g ‘li
Andijonning «Devonaboy» dahasida tug’ilgan, ruscha,
m usulmoncha m a iu m o tg a ega bo‘lgan, arab va fors tillarini bilgan jum alist sifatida
yaxshi
tanilgan, jadidchilik, istiqlolchilik kurashida faol qatnashgan. 1938 yili
qatag'on qilingan.
- Fozilbek Otabek o'g'li.
Dukchi Eshon voqeasi, 49-50-betlar.
461
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko‘rsatadi. Ular dor tagida turgan mahbuslaming xalqqa aytadigan
so‘zlaridan ham qo‘rqib nog‘ora bilan tovushlami bo‘g ‘ishga
urinishgan. Chor amaldorlari o ‘lim oldidagi insonning oxirgi iltimosi
bajarilishi shartligi haqidagi umuminsoniy, xalqaro qonun-qoidani
ham poymol qilishdi.
«Eshonni doming tagiga olib kelib, oyog‘idagi
temir kishanni
ochamiz deb urindilar, - yozadi Fozilbek Otabek o ‘g ‘li, - iloj
b o im ad i shekilli, bolg‘a bilan umb sindirdilar va boshqa rafiqlarining
kishanlarini ham urib sindirishdi... Qozi birinchi eshonga, ikkinchi
Chibil b o iisg a va boshqalariga bir-bir iymon o ‘qutdi... Chibil1 b o iis
o ‘zini rostlab, dadillik va baland ovoz bilan: «О musulmonlar! Guvoh
boiinglar, men nohaq ketayotibman, manga bu hokimlar zulm
qildilar...» deb so‘zlab turib edi, hokim kelib: «Bas, bas!» dedi. Unga
quloq solmay yana so‘zlab
turub edi, ikki soldat kelib miltiqning
qo‘ndog‘i bilan 4-5 marta urdi, shundan keyin indamay qoldi. Bu
holda biri kelib doming arg‘amchilarini tushurib, sirtmoqlarini ochib,
tuzatib qo‘ydi. Keyin ikki soldat yerda turgan xaltalami olib kelib
qator turgan bandi asirlar boshiga kiyim-boshlari ustidan kiydirib
qo‘ydi. Bechoralaming oq xaltalar ichida nima holga tushgani bizga
m a’lum emas... Bulami sudrab, dor tagiga keltirib,
uning ostiga
qo‘yilgan ikki pog‘analik kursiga «chiq, chiq» deb eshonni chiqardi.
Shu holda kafan ichida bir o ‘zi qadam qo‘yib chiqdi va baland ovoz
bilan: «Ey musulmon birodarlar! Guvoh bo ‘linglar, man nohaq tuhmat
bilan ketib turubman. Bola-chaqalarim mayda-chuyda, ko‘p edi. Bu
hokim va to ‘ralar yaxshi adolat qilmadi. To‘g ‘ri haqiqat qilmadi.
Duo qilinglar, shu zolimlami...» degan vaqtda to ‘raning ishorati
bilan birdan sirtmoqlami solib, kursilami tepib yubordilar. Bu oltita
kishidan ikkitasi bir-ikki burilib, oyog'ini umb qimirlamay qoldi.
Boshqalari
pirillab aylanib, buralib, ikki tomon doming yog‘ochiga
urilib, nihoyat qiynalib ko‘p ovora b o ‘ldilar. Buni ko‘rib turgan yosh
bolalaming k o ‘blari qo‘rqib: «Dod, ota, ona!» deb y ig ia b yubordilar.
4 -5 tasining hushi ketib qoldi va yiqildi. Bolalar turgan taraf to ‘polon
b o ‘lib ketdi...»2.
Domi tikar vaqtida dorlaming tagiga odam bo‘yi pastroq
chuqurlar kavlab ustiga bo'yra yopib qo‘yilgan ekan. Sirtmoqni
kesish bilan jasadlar chuqur go‘rga quladi. Jallodlar bir arava ohak
1 So'nggi tadqiqotlarga k o 'ra K o'gart bo'lisi boshlig‘i Chibil Abdullabiev
osib o id irilm ag an , bir umrlik katorgaga hukm qilingan. Q a r a n g: Alinazar
Egamnazarov. Siz bilgan Dukchi Eshon, 20-bet.
2
Do'stlaringiz bilan baham: 
