O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Kelubdur ahli kofir sityi islom qasdi qatl aylab,
U m idshuldir alar birlan ajoyib korzorim' bar.
1 U rush, jan g .
2 Ravshanov Olim.
K o 'n g lim a m ing turlik orim bor. «Y ozuvchi», 1997 yil 5 
noyabr.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Agarchandi, yarog ‘и xiylai tadbirimiz yo ‘qtur,
Vale, о ‘zbek erurmiz, ко ‘ngluma ming turlik orim bor2,
deb yozgan edi.
Bosqinchilarga nafrat, Vatanga muhabbat tuyg‘ulari butun 
amirlik aholisini oyoqqa turg‘izadi. Bu o ‘rinda Amir Temur vatani 
Shahrisabz yigitlari ko‘rsatgan jasorat tahsinga loyiqdir. Qoratepa 
qishlog‘idagi chor Rossiyasi qo‘shinlari bilan Shahrisabz otliqlari 
o ‘rtasida b o ig a n jang buning yorqin namunasidir.
Rassom Vereshchagin ana shu voqeaning shohidi b o ig a n , 
uning so‘zlariga e ’tibor bering: «Kavkazlik jasur zobit Pistalkars 
janubi-sharq tarafdan kelayotgan Shahrisabz va kitoblik о ‘zbek 
askarlari to ‘dasini tig ‘ga tortish uchun yuborilgan edi. U avval 
shahrisabzliklami yengdi, ammo manziliga qarab yurishi bilanoq, 
ular yana birlashib shunday zarba berdilarki, ta ’bir joiz b o is a , uning 
yelkasiga minib olib, Samarqandgacha quvib keldi. General Kaufman 
va biz qaytib kelayotgan otryadni kutib olish uchun otlandik. 
Shahardan tashqariga chiqishimiz bilan o ‘qqa tutishdi. Tevarak- 
atrofdagi daraxtzorlar orasida shunday qizg‘in otishma boshlandiki, 
qo‘mondonning xavfsizligini ta ’minlash uchun yonimizdagi barcha 
kazaklami shu zahotiyoq qarshi hujumga tashlashga to ‘g ‘ri keldi. 
Biz yaradorlami olib shaharga qaytishga majbur b o id ik . Oqibatda 
chekinish bilan yakunlangan boyagi g ‘alaba k o ‘pchilik zobitlar 
orasida norozilik uyg‘otdi. Botir zobit Nazarov Samarqandga qarab 
qilingan keyingi harakat juftakni rostlashdan boshqa narsa emas, 
deb ochiqdan-ochiq gap tarqatgani uchun Kaufman tomonidan 
qamoqqa olingani va b o ia ja k harakatlarda qatnashishdan mahrum 
qilinganligi haqida eshitdim. Mahalliy aholi buni chinakam g ‘alaba 
deb o ‘ylab, xursandchiligini yashirm adi»1.
1868 yil 29 mayda K attaqo‘rg‘on atrofida 30 ming kishidan 
iborat qo‘shin va olomon chor Rossiyasi askarlariga qarshi jangga 
tashlandilar. Dushman bu urushda 30 to ‘p va 13156 dona miltiq 
o ‘qlarini ishlatib, 7000 kishining y o stig in i quritdi. Ammo bu katta 
talafotga qaramay, vatanparvarlar 31 mayda K attaqo‘rg ‘on isteh- 
komidagi dushmanga hujum qildilar. Kattaqo‘rg‘ondagi janglar 
bosqinchilarga qarshi kurashning eng dahshatlilaridan biri sifatida 
namoyon b o iad i. Shuning uchun ham K attaqo'rg‘onga Kaufman­
ning shaxsan o ‘zi borishi bejiz boim agan.
Zirabuloqdagi m ag iu biy at va amiming Qizilqum tarafga qarab 
qochgam haqidagi xabar Samarqandda kuchli aks-sado berdi.
1 
Vereshchagin V
1868 y ild a S am arqand. R assom xotiralari. O. A bdullaev 
tarjim asi. «S harq yulduzi», 1991 yil, 4-son, 188-bet.
136
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shahar vatanparvarlari endi birgina o ‘z kuchlariga ishonib, ozodlik 
y o iid a jonbozlik ko‘rsatdilar.
Abdumalik to ‘ra boshchiligida Qarshi va G 'uzorda bosqinchi- 
larga qarshi hujumga q iz g in tayyorgarlik ko‘rilayotgan edi. Ular 
Hisor, Sherobod qo‘ng‘irotlariga, Qarshi atrofida istiqomat qilib 
turgan aholi hamda Ersari turkmanlariga xat yo‘llab, Abdumalik 
to ‘raga sodiq b o iish g a da’vat etdilar, qasamyod qilib, dushmanga 
qarshi otlanishga chaqirdilar. Tez orada Abdumalik to‘raga taraf- 
dor bo‘lgan, g ‘azot alangasida yongan kishilar to ‘da-to‘da bo‘lib 
G ‘uzorga yig‘ila boshlaydilar. Hisor, Sherobod, Denov, Kulob 
bekliklarida amir Muzaffar tomonidan qo‘yilgan hokimlar ag‘da- 
rilib, Abdumalik to ‘raga tarafdor kishilar tizginni q o ig a oladilar. 
Jumladan, Sherobodda qo‘ng‘irot qavmi amir qo‘ygan Karimqul- 
biyni bekor qilib, o ‘rniga Ostonaqulbiyni hokimiikka ko‘taradilar.
Shahrisabz va Kitob bekliklari esa amir Muzaffar taxtga chiq- 
qanining ikkinchi yiliyoq amirlikka bo‘ysunmay qo‘ygan edi. Voqealar 
kechayotgan davrda (1867-1868) Shahrisabzda Hakimbekbiy, 
Kitobda Jo‘rabek hokim edi. Abdumalik to ‘ra va tarafdorlarining 
g ‘azotga d a’vat qilgan sa’y-harakatlari boshqa bekliklarda ham 
amirga tobeiikdan chiqish kayfiyatini kuchaytirib yubordi.
Amir Muzaffardan yuz o ‘girgan Hakimbek va Jo ‘rabeklar 
Abdumalik to‘raga xat yozib, bosqinchilarga qarshi muqaddas jihod 
y o iid a u bilan birga b o iish ni, unga itoat etishlarini izhor etadilar. 
Vatan tuyg‘usi amir bilan nizoda b o ig a n beklarni ruslarga qarshi 
jang hozirligini ko‘rayotgan uning o ‘g ‘li bilan ittifoqda b o iish ni 
taqozo etadi.
Nihoyat, Abdumalik to‘ra tarafdorlari y ig ilib , bir necha ming 
kishi jam b oigach, Hakimbek va Jo ‘rabeklaming birikuvi sabab, 
dushmanga qarshi yurish boshlanadi. Ular G ‘uzordan chiqib, Shah­
risabz orqali Samarqandga y o i oladilar. Hakimbek va Jo‘rabek 
o ‘z kuchlari bilan Abdumalik to'raga qo‘shiladilar.
1868 yilning 2 iyunida b o ig a n Zirabuloq jangi arafasida 
xon-likning sharqiy hududida bosqinchilarga qarshi kuchli harbiy 
ittifoq vujudga kelib, ular istilochilar tayanchi b o ig a n Samarqand 
gamizonini qamal qilishga ulgurgan edi.
«Zirabuloq m agiubiyatidan so'ng, - deb yozadi D. N. Logo- 
fet, - go‘yo qon to ‘kar urush xotima topgandek tuyular edi. Zeroki, 
qo‘shinidan ajralgan amir bir to ‘da yaqin mulozimlari bilan qochib, 
jon saqlash payiga tushib qolgan edi. Biroq, jazavaga tushgan ruho- 
niylar qutqusi xalq ommasining kayfiyatini jo'nbushga keltirmay 
qolmaydi. Oqibatda, ular Buxoro taxtining valiahdi Katta to‘ra 
Abdumalikxon atrofida jam lana boshladilar. Amirdan norozi b o i-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gan barcha unsurlar tezlik bilan birlashib kuchli nrqa tuzdilar. 
Ularga aw allari ham hech qachon amir hokimiyatini tan olmagan, 
mustaqil b o iib kelgan to g iik bekliklari Shahrisabz va Hisor aholisi 
ham qo‘shildi»'.
1868 yilning 2 iyunidagi Zirabuloq urushida qatnashgan amir 
lashkarlari, mahobat qilinganidek, «behisob», «son-sanoqsiz» b oim ay, 
nisbatan juda kam edi. Rossiya harbiy vazirligiga 1868 yilning 12 
iyunida Turkiston harbiy okrugi qo‘shinlari qoinondoni Kaufman 
yozgan 215-m aium otnom ada (aytish joizki, bu m aium otnom a 
ayni vaqtda g ‘alaba hisoboti ham edi) qayd etilishicha, amiming 
piyoda sarbozlari adadi 6 mingdan ziyodroq, otliq askarlari
15 mingga yaqin, jami 20 ming nari-berisida b o ig an . Shuningdek, 
14 ta yengil zambarak ham jangga shay turgan.
Bosqinchilar esa, 10 piyodalar rotasi, 6 to ‘p va 300 kazak bilan 
ularga muqobila b o ia d i. Urush b o iad ig an 2 iyun kuni3 ularga 
ta g in yordamchi kuchlar qo‘shiladi, endi piyodalar rotasi soni 18 
taga, to ‘p-lar esa 14 taga yetkaziladi. Jangari kazaklar ham 600 taga 
ko‘paytiriladi. M a iu m b o iad ik i, amir lashkarida qilichlar soni k o ‘p 
b o ig a n i bilan og ‘ir to'plar, miltiqlar va raketa moslamasi bobida 
bosqinchilar katta ustunlikka ega edi. Buning ustiga Buxoro q o ‘shini 
hamon zambaraklardan otish. m o ijalg a olishda tajribasizlik daraja- 
sida qolib kelayotgan edi. Kaufmanning shahodaticha, «dushman­
ning Zirabuloq tepaliklaridan otgan to'plari biron zarar yetkaz- 
magan»3.
Istilochilar Zirabuloq muharribasiga butun kuchlarini safarbar 
etganlar, zero, bu jang har ikkala tomon uchun ham hal qiluvchi 
oqibatlar b o ‘sag‘asi edi. Polkovnik Abramov guruhining shoshilinch 
harb maydoniga kintilishi urush taqdirini, jum ladan amirlikning 
mustaqil davlat sifatidagi qismatini o ‘zgartirib yuboradi. Buxorolik- 
lar to ‘plarini sudrab qochishga tushadilar, piyodalar to ‘plar quv- 
vatlovidan mahrum b o ig ach , noiloj, o ‘qlarga yem b o im aslik
uchun Karmana tarafga qochishga tutunadi, Qochayotgan jangchilar 
orqasidan otilgan raketa moslamalari ulami yer tishlatadi.
«Dushmanning yo‘qotishlarini raqamlarda aniq aytolmay- 
man, - deydi K.P. fon Kaufman, - biroq o ‘zim ko‘rganim, aholining 
aytishlaridan chiqadigan xulosaga k o ‘ra, uni yuzlar bilan emas, 
minglar bilan hisob qilish kerak b o iad i. So‘nggi m aium otlarga
1