O’zbekiston respublikasi o’rta va maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Kirish so’zi

Til og’zaki va yozma nutq shakida kishilar o’rtasida o’rnatishda xizmat qiladi. Og’zaki nutq talaffuz yordamida amalga oshadi. Og’zaki nutq gaplardan, gaplar, so’z va so’z birikmalaridan, so’zlar esa tovushlardan tuziladi. So’z ma’nolarini ifodalash va fikrlash uchun xizmat qiladigan va bo’linmaydigan tovush fonema deyiladi. Misol: bor-ber; tosh-bosh; ter-tep

Biror tilning tarixiy taraqqiyoti jarayonida to’plangan ma’lum fonemalar yig’indisi ushbu tilning fonemalar sistemasi deyiladi. Tovushlarning hosil bo’lishini, ulaming xususiyatini, urg’u, intonatsiya va umumiy talaffuz qoidalarini o’rgatuvchi fan fonetika deyiladi.

Nutq organlari

Nutq tovushlari hosil bo’lishida bevosita ishtirok etuvchi a’zolari, nutq a’zolari (organlari) deyiladi. Bular:

1. 
   Lablar
   
2. 
   Tishlar
   
3. 
   Til
   
4. 
   Tanglay
   
5. 
   To’vush paychalari
   
6. 
   Jag’
   

Tanglay uch qismdan iborat:

1. 
   Milk
   
2. 
   Qattiq tanglay
   
3. 
   Yumshoq tanglay
   

Yumshoq tanglayning eng cho’qqi qismi kichik til deyiladi.Kichik til o’pkadan kelayotgan havo o’qimini burun yoki og’iz bo’shlig’idan o’tishida muhimdir.Kichik til ko’tarilsa, burun bo’shlig’iga yo’l to’silib, havo oqimi og’iz bo’shlig’iga- kiradi va og’iz tovushlar hosil bo’ladi. Kichik til tushgan holatda, og’iz bo’shlig’i yo’li yopilib, havo oqimi burun bo’shlig’idan o’tadi va burun tovushlar hosil bo’ladi.

Til ham uch qismdan iborat:

1. Til oldi qismi va til uchi (milk ro’parasi)

2. 
   Til o’rta qismi (qattiq tanglay ro’parasi)
   

3. Til orqa qismi (yumshoq tanglay ro’parasi)

Tovush hosil bo’lishi jarayonida harakat qiladigan nutq a’zolarini faol a’zolar deyiladi. Bular: tepa va past lablar, til, yumshoq tanglay, tovush paychalari va pastki jag’.

Tovush hosil bo’lish jarayonida harakatda bo’lmagan nutq a’zolari passiv a’zolardir. Bular: tishlar, milk, qattiq tanglay. Og’iz va burun bo’shliqlari “rezonator” ya’ni kuchaytiruvchi vazifasini bajaradilar.