O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

19-bob.
JAHON XO'JALIGIDA ERKIN IQTISODIY
HUDUDLAR
136

---

M a’lumki. EIHlarni tashkil qiluvchilar tomonidan ochiq iq­
tisodiyot tam oyillarini amalga oshirishdagi ahamiyati kattadir. 
Ularning faoliyat ko'rsatishi tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish 
va erkinlashtirish bilan bog'liqdir. U yoki bu davlatlar iqtisodiyotini 
tashqi dunyoga ochiqligida EIHlarni ahamiyati EIHlar bojxona, 
soliq va investitsion rejimlami o'rnatishda va shuningdek, tashqi va 
ichki investitsiyalar faoliyati uchun qulaydir. EIHlar jahon xo'ja­
ligida kapital migratsiyasi uchun qopqon hisoblanadi. M amlakatlar 
ichidagi iqtisodiy jarayonlam i faollashtirishda xorijiy kapitalni jalb 
qilish bilan bir qatorda sanoat sohasida erkin iqtisodiy hududlar 
faoliyatini yanada kuchaytirish maqsadida uchta muhim vazifani 
ko'rishimiz mumkin:
— sanoat eksportini rag'batlantirish asosida valuta mablag'larini 
jalb qilish;
— aholini ish bilan bandlik darajasini oshirish;
— milliy xo'jalikni rivojlantirish maqsadida EIH larni xo'jalik 
yuritish sohasidagi yangi usullarni amaliyotda qo'llash.
E IH larni tashkil qilishning eng m uhim sabablaridan biri 
shundaki, jahonning ko'pgina mamlakatlari iqtisodiyotda kapital va 
shuningdek, o'ziga xos investitsiya oqimini hamma joyda to'liq 
ochishni istamaydi. Shuning uchun ham EIH lar maxsus hudud 
sifatida u yoki bu davlatlarning ma’lum bir rivojlangan mintaqalarida 
tashkil topadi.
EIHlarning tashkil topgan va faoliyatining jahon tajribasi shuni 
ko'rsatmoqdaki, jahon xo'jaligida integratsiyani chuqurlashtirish, 
xalqaro iqtisodiy aloqalarni rag'batlantirish maqsadida tuzilgan 
hududlar (erkin savdo hududi, eksport ishlab chiqarilishi, bojxona 
va boshqa hududlar) jahon iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega 
bo'lmoqda (masalan, qoloq tumanlarni rivojlantirish, qoloq tu- 
manlarni sanoatlashtirish, savdoni rivojlantirish va boshq). Shuning 
uchun ham erkin iqtisodiy hududlami tashkil topishini sabablari 
va maqsadlari har bir mamlakatda o'zgacha bo'lib, bir-biriga mutlaqo 
o'xshamasligi ham mumkin. Masalan, AQSH, Buyuk Britaniya 
kabi sanoati rivojlangan m am lakatlarda E IH lar depressiyaga 
uchragan hududlarda kichik va o 'rta biznesni rivojlantirishga 
qaratilgan m intaqaviy siyosatni amalga oshirishga qaratilgan. 
Ushbu maqsadda tadbirkorlarga (kichik va o 'rta) m am lakatning 
boshqa m intaqalaridagiga nisbatan ko'proq faoliyat erkinligi va 
shuningdek, sezilarli moliyaviy im tiyozlar berildi (ularni rivoj­
lantirishda xorijiy kapital jalb qilishga qaratilm agan).
137

---

Xuddi shu maqsadda rivojlanayotgan mamlakatlarda ham EIHlar 
tashkil topadi. Bu esa qoloq rivojlanmagan hududlarni dinamik 
ravishda rivojlanayotgan hududlarga aylantirish imkonini beradi 
(sanoati rivojlangan davlatlardan farqli ravishda bu davlatlarda 
ko'proq xorijiy kapitalni jalb qilishga harakat qilinadi).
Erkin iqtisodiy hududlarning tashkiliy, huquqiy tizimi turli- 
tumandir. Ayrim hollarda u yoki bu YelHni aniq tasnifi murakkab. 
Rossiyalik mutaxassislar xo'jalik ixtisoslashuvini hududda faoliyat 
ko‘rsatayotgan asosiy firmalaming ixtisoslashuvi bo'yicha klassifi- 
katsiyasini ishlab chiqishgan (chizmaga qarang). YelHlar klassifikat- 
siyasidagi markaziy o ‘rin va qayta ishlash hududlarga berilgan.