O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

6.2. Tabiiy resurslar va ishlab chiqarish kuchlari
Jahon xo'jaligining tabiiy resurslar bilan yetarli darajada 
ta ’minlanganligi m am lakatlam ing tabiiy xomashyo resurslariga 
bo'lgan ehtiyojlari bilan bog'liq bo'lgan muammolarni hal qilmaydi. 
Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish kuchlari va mineral resurslarni 
joylashishida sezilarli farqlar mavjud. Sanoati rivojlangan davlatlarda 
noyoqilg'i tabiiy resurs zaxiralarining 36 %, neftning 5 %, qayta 
ishlash sanoatining 81 % joylashgan. Ushbu davlatlar jah o n
xo'jaligida katta miqdordagi aniqlangan tabiiy xomashyo resurs­
larining, (masalan, xrom, qo'rg'oshin, rux, kaliy tuzlari, uran 
xomashyosi, boksitlar, tem ir rudasi va boshq.) juda oz qismiga ega. 
Rivojlangan davlatlar orasida eng ko'p tabiiy resurslarga Avstraliya, 
JAR, Kanada, AQSH kabi mamlakatlar ega.
Rivojlanayotgan davlatlar hududida jahon xo'jaligi noyoqilg'i 
tabiiy resurslarning 50 %, neftning 2/3 qismi, tabiiy gazning 
50 %, fosfatlarning 90 %, qalayning 86 %, kobaltning 88 %, mis 
va nikel rudalarining 50—55 % joylashgan. Ammo, rivojlanayotgan 
davlatlar jahon xo'jaligi qayta ishlash sanoat mahsulotlarining bor- 
yo'g'i 20 % ni ishlab chiqaradi.
Rivojlanayotgan davlatlar orasida ham foydali qazilma boyliklar 
bilan ta ’minlanganlik darajasida katta farqlar mavjud. Jahon 
iqtisodiyotida tabiiy foydali qazilma boyliklaming asosiy qismi 
taxminan jahonning 30 ta rivojlanayotgan mamlakatlarida joylashgan. 
Masalan, Fors ko'rfazi davlatlari hududida jahon neft zaxiralarining 
2/3 qismi joylashgan. Neftga boy bo'lgan O'rta Sharq mamlakatlardan 
tashqari, Braziliya, Chili, Gvineya, Zair, Zambiya kabi davlatlarni 
ham alohida ko'rsatish mumkin.
Sharqiy Yevropa mamlakatlari ham sezilarli miqdordagi tabiiy 
resurslarga ega. Ushbu mintaqada umuman jahon xo'jaligida Rossiya
40

---

tabiiy xomashyo zaxiraiariga eng boy davlatlardan biri hisoblanadi. 
Rossiya hududida jahon neft zaxiralarining 13 %, tabiiy gaz va ko‘- 
mirning 39 %, temir rudasining 2/3 qismi, apatitning esa 70 % 
joylashgan. Xullas, Rossiyaning tabiiy resurslari zaxirasi AQSHni- 
kidan 3 barobar, XXRnikidan 4,4 barobar ko'pdir.
Jahon xo'jaligida tabiiy xomashyo resurslar nisbatan kam 
davlatlarda mavjud. Jahon iqtisodiyotida xomashyoning asosiy qismini 
iste’mol qiladigan davlatlar soni undan ham kamdir. Sanoati 
rivojlangan davlatlar noyoqilg'i tabiiy xomashyoning 69 % ni, 
neftning 58 %, tabiiy gazning 50 % ni iste’mol qiladi. Natijada, 
ushbu davlatlarda tabiiy xomashyo mahsulotlarini ishlab chiqarish 
va uni iste’mol qilishi o'rtasida ham katta farqlar mavjud. AQSHda 
bu ko'rsatkich 20 % ni tashkil etadi. Yel davlatlari esa tabiiy xom - 
ashyoga resurslariga bo'lgan ehtiyojining faqat 2/3 qismini qon- 
dira oladi, xolos. Yaponiyada esa bu ko'rsatgich yana ham pastroq 
bo'lib 1/3 qismini tashkil etadi.
G 'arbiy Yevropa m am lakatlari va AQSH uchun eng katta 
muammo neftga bo'lgan ehtiyojni qondirishdir. G 'arbiy Yevropa 
mamlakatlarida iste’mol qilingan neft miqdori qazib olingan neft 
miqdoridan 2,5 marta, AQSHda 1,9 marta ko'pdir. Yaponiya iste’­
mol qiladigan neft mahsulotlarining barchasini import qiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoatning rivojlanish darajasi 
nisbatan pastligi uchun ham jahon tabiiy xomashyosining 16 % ni 
iste’mol qiladi, xolos. Biroq, rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoat- 
lashish jarayonlari yildan-yilga kuchayib borishi natijasida bu 
davlatlarning tabiiy xomashyo resurslariga bo'lgan ehtiyoji tobora 
oshib bormoqda.