O‘zbekiston respublikasi oliy va

МОНОПОЛ НАРХГА СОЛИҚНИНГ ТАЪСИРИ. Юқорида кѝрган эдикки, 
рақобатлашган бозорда бир бирлик маҳсулотга қѝйилган солик, маҳсулотнинг бозор нархини 
солик миқдорига нисбатан кичикрок миқдорга ѝзгартиради ва бу солик юкки хам 
истеъмолчига хам сотувчига таксимланади. Монопол бозорда солик қѝйилганда, маҳсулот 
нархи солик миқдоридан кѝпрок миқдорга ошиши мумкин. 
Фараз қилайлик монопол бозорда хар бир бирлик маҳсулот солиққа тортилади. Солик 
миқдори t сумга тенг ва монополист сотилган хар бирлик маҳсулот учун давлатга t сѝм солик 
тѝлайди. Демак, фирманинг ѝртача ва чекли ҳаражатлари t сѝмга ошади. Унда фирманинг 
бошланғич чекли ҳаражати қуйидагича бѝлади. 
Чекли ҳаражат чизиғини юқорига силжиши ишлаб чиқариш хажми Q
0
дан Q
1
гача 
пасайтиради, нархни Р
0
дан Р
1
га кѝтаради. 
Бунинг сабаби, монопол бозорда нархнинг чекли ҳаражатга нисбати талабнинг 
эластиклигига боғлиқ. 
Е
MC
P
P
D
Р


Масалан, Е
2


D
P
бѝлса, монопол нарх формуласига кѝра солик t га тенг бѝлганда, 
Р=
t
MC
t
MC
t
МС
2
2
)
(
2
2
1
1







Нарх солик миқдорига нисбатан икки баробар ортади.
 
2. Олигополия. Нархлар жанги 
Юқоридаги бобларда кѝрган эдикки, рақобатлашган бозорда истеъмолчи ва ишлаб 
чиқарувчиларнинг ортикчаликлари ѝзининг максимал қийматига эришади. Монопол 
рақобатлашган бозорнинг самарали ѐки самарасиз эканлигини таҳлил қилиш учун 
рақобатлашган бозорларнинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанат холатларини 
таккослаймиз. Рақобатлашган ва монопол рақобатлашган бозорларнинг узоқ муддатли 
оралиқдаги мувозанат холатлари 1-расмда келтирилган. 
C 
C 
P
* 
Q
Q 

---

556 
Бу икки бозор ѝртасидаги фаркларни қуйидагиларда кѝриш мумкин:
1. Рақобатлашган бозорда Р*=МС бѝлса, монопол рақобатлашган бозорлардаги нарх 
чекли ҳаражатдан юқори Р
м 
>МС, демак, истеъмолчи қѝшимча бир бирлик маҳсулот учун 
тѝлайдиган нарх, бир бирлик маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳаражатидан юқори. Агар ишлаб 
чиқариш хажми Q
м 
дан Q
E
миқдоргача оширилганда (МС чизиғи билан талаб чизиғи 
кесишган Е нукта) истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчининг умумий ортикчалиги штрихланган 
майдон миқдорига тенг миқдорда ошган бѝлар эди.
Бунинг сабаби монопол хокимиятнинг соф юкотишларга олиб келишидир, монопол 
рақобатлашган бозордаги корхоналар хам нисбатан монопол хокимиятга эга. 
2. Рақобатлашган бозорда мувозанат холат N нуктада эришилса, монопол 
рақобатлашган бозорда М нуктада эришилади. Рақобатлашган бозорда талаб чизиғи 
горизонтал булиб, фирманинг фойдасини 0-га тенг бѝлиш нуктаси ѝртача ҳаражатнинг 
минимал қийматига тѝғри келади. Монопол ракобатлашган бозорда талаб чизиғи пастга 
томон ѐтик бѝлади. Шунинг учун хам фирма фойдасиниг 0-га тенг нуктаси ѝртача 
хражатнинг минимал нуктасидан чапрок томонга силжиган бѝлади ва фирма 
M
N
Q
Q
Q



миқдорга тенг резерв кувватга эга бѝлади. Бу резерв кувватлар самарасиз хисобланади. Нима 
учун деганда ѝртача ҳаражатларни ишлаб чиқариш хажмини ошириб, камайтириш мумкин. 
Бундай самарасизлик аҳолининг турмуш даражасини пасайтиради. Демак, монопол 
рақобатлашган бозор самарасиз хисобланади. Лекин шу билан бирга монопол рақобатлашган 
бозорнинг ижобий томонлари тѝғрисида хам гапириш мумкин. 
Монопол рақобатлашган бозордаги фирмаларнинг монопол хокимияти катта эмас. 
Бозордаги фирмаларнинг маҳсулотлари бир-бирини ѝрнини босади ва шунинг учун хам 
алохида фирма юқори монопол хокимиятга эга бѝла олмайди. Демак, айтиш мумкинки 
монопол хокимиятдан кѝрадиган соф йуқотишлар хам унча катта бѝлмайди. Талаб 
чизиғининг ѐтиклиги, талабнинг эластик эканлигини билдиради, шунинг учун фирмаларнинг 
резерв куввати хам катта эмас. Бошқа томондан, монопол рақобатлашган бозор товарлар 
ассортиментини кенгайтиради. Бу ѝз навбатида истеъмолчиларга рақобатлашаган товарлар 
бозорида танлаш имкониятини оширади. Монопол рақобатлашган бозорга мисол сифатига 
тиш ювиш пасталари бозори, кийим кечак ва озик-овкат бозорларини келтириш мумкин.