O‘zbekiston respublikasi oliy va

Омиллар махсулдорлигининг камайиш қонуни. Омиллар махсулдорлигини 
камайиш қонуни шуни кѝрсатадики, бирор бир ишлаб чиқариш омилидан фойдаланиш ошиб 
борганда (бошқа омиллардан фойдаланиш ѝзгармаганда), шундай бир нуктага эришиладики, 
ушбу нуктадан бошлаб қѝшимча ишлатилган омил ишлаб чиқариш хажмини камайтиради. 
Агар биз ѝзгарувчан омил сифатида мехнат сарфини карасак (капитал сарфи ѝзгармаганда), 
мехнат сарфи кичик миқдорда ошганда маҳсулот ишлаб чиқариш хажмини анчагина 
оширади, нима учун деганда, бошланғич даврда мехнат сарфининг ошиши капиталдан 
тѝликроқ фойдаланиш имконини беради. Натижада чекли махсулдорлик, умумий ва ѝртача 
махсулдорлик ошади. Лекин пировард натижада ишчилар сонининг ошиши (капиталнинг 

---

521 
ѝзгармаганлиги) чекли мехнат унумдорлигини камайишига олиб келади, яъни омил 
махсулдорлигининг камайиш қонуни «ишлай» бошлайди. 
Омил махсулдорлигининг (бир бирлик қѝшимча омил сарфига тѝғри келадиган 
қѝшимча маҳсулот) камайиш қонуни қисқа муддатли оралиқка хосдир, чунки бу оралиқда 
камида битта омил ѝзгармасдир. Узоқ муддатли оралиқда барча омиллар маълум 
миқдордаги комбинацияда ошса ишлаб чиқариш хажми хам ошиб боради. 
Омил махсулдорлигининг камайиш қонуни чекли маҳсулотнинг камайишини 
ифодалайди. Махсулдорлик камайиш қонуни маълум бир ишлаб чиқариш технологиясида 
ѝринлидир (3-расм). Юқорида келтирилган жадвал маълумотига кѝра умумий маҳсулот 
миқдори, ѝртача ва чекли маҳсулот миқдорларини караб чикамиз. 
2-расм. Бир ѝзгарувчи омил (L-мехнат) сарфида ишлаб чиқариш графиги. 
Расмдан куриш мумкинки, ишлаб чиқариш хажми мехнат сарфи 8 бирликка тенг 
бѝлгунча ѝсиб, ѝзининг максимал қийматига эришади (C нукта). Мехнат сарфи 8 бирликдан 
ошса ишлаб чиқариш хажми қисқаради. Ишлаб чиқариш хажми максимал бѝлганда чекли 
маҳсулот нолга тенг, яъни MP
L
чизиғи горизонтал ѝқни L

8 да кесиб утади 


MP
L

0 . 
Ишлаб чиқариш хажми ошганда (0C оралигида) чекли маҳсулот 
MP
L

0
, C нуктадан кейин 
ишлаб чиқариш хажми камаяди ва 
MP
L

0
. Чекли маҳсулот маҳсулот ишлаб чиқариш 
C
Ишлаб чиқа-
риш хажми, Q

B
A
A‘
0
112
80
70
60
Q‘‘
Q‘
L‘
L‘‘
Мехнат 
сарфи, L
C‟
ѝртача ва чекли 
махсулдорлик, AP, 
MP
L
30
M
MP
L
AP
8
3
4
2
1
L
0
N

---

522 
чизиғининг маълум нуктасида шу ишлаб чиқариш чизиғининг ѐтиклигига, яъни шу нуктадан 
ишлаб чиқариш чизиғига ѝтказилган уринманинг тангенс бурчагига тенг: 
''
'
''
'
L
L
Q
Q
tg
MP
L



. 
Демак, ишлаб чиқариш хажми максимал бѝлганда 
L
MP
tg


0

. 
Ўртача маҳсулот ва чекли маҳсулот чизиклари бир-бири билан боғлиқдир. Агар чекли 
маҳсулот ѝртача маҳсулотдан катта бѝлса 


MP
AP
L

, ѝртача маҳсулот усади. Расмда 
'
NA  
оралиқда чекли маҳсулот MP
L
ѝртача маҳсулот AP  дан катта бѝлгани учун, ѝртача маҳсулот 
усади. 
A

нуктада, чекли маҳсулот максимумга эришади. 
M
A

оралиқда чекли маҳсулот 
камайиб, M  нуктада ѝртача маҳсулотга тенг бѝлади. 
C
M

оралиқда 
MP
AP
L

бѝлгани учун 
ѝртача маҳсулот камайиб боради. 
Омиллар махсулдорлигининг камайиш қонуни абсолют булмасдан нисбий характерга 
эгадир ва у маълум ишлаб чиқариш технологиясига қѝлланилади. Вақт утиши билан 
технологиянинг такомиллашуви, маҳсулот ишлаб чиқариш чизиғини юқорирокга 
кѝтарилишига олиб келиши мумкин. Масалан, биринчи технологияда ѝзгарувчан мехнат 
ресурсидан максимал фойдаланиш L
1
бѝлса (3-расм), янги, такомиллашган 2-технологияга 
ѝтилиши, мехнат сарфи хажмини 
L
2
га оширади 


L
L
2
1

, янада такомиллашган 3-
технологияга ѝтилиши мехнат сарфини L
3
миқдоргача оширади 
L
L
L
3
2
1


.
3-расм. Технология такомиллашувининг ишлаб чиқариш
хажмига таъсири. 
Шуни 
эслатиб 
ѝтиш 
керакки, 
технологиянинг 
такомиллашуви 
омил 
махсулдорлигининг камайиши қонунини умуман ишламаслигини билдирмайди, ушбу қонун 
хар қандай ишлаб чиқариш технологиясида хам ѝз кучини саклаб колади. Расмдаги 1, 2 ва 3-
такомиллашган технологияларга мос келувчи ишлаб чиқариш чизикларидаги А, В, С 
нукталардан кейинги ишлаб чиқариш нукталарида хар бир қѝшимча сарфланган ишлаб 
чиқариш омили (мехнат сарфи), ишлаб чиқариш хажмини камайтиради. 
Ишлаб чиқариш эгри чизикларининг ѝнга юқорига силжиши ушбу қонунни 
ишлашини маълум маънода сездирмайди. Худди мана шу холат, яъни махсулдорликнинг 
камайиш қонунини қисқа муддатли орликдаги ва узоқ муддатли оралиқдаги 
(технологияларнинг такомиллашуви шароитида) ишлаш моҳиятидаги англашмовчиликлар 
инглиз иқтисодчи олими Томас Мальтусни (1766-1834) ер шарида аҳолининг ѝзулуксиз 
ѝсиши келажакда оғир окибатларга олиб келиши мумкинлиги тѝғрисидаги башоратига сабаб 
булди. Мальтуснинг ушбу башорати асосида омил махсулдорлигининг камайиш қонуни 
Умумий 
махсулот, Q
Ўзгарувчан омил, 
L-мехнат
0
L
3
L
2
L
1
C 
B 
A 

---

523 
ѐтади. Мальтус ер шаридаги қишлоқ хѝжалигида ишлатиладиган ерларнинг нисбатан 
чекланганлиги ва унда мехнат қиладиган аҳолининг ѝсиб бориши пировардда мехнат 
унумдорлигини камайишига олиб келади ва чекланган ер ошиб бораѐтган аҳолини озик-
овкат билан етарли даражада таъминлай олмайди, деб фараз қилади, яъни чекли ва ѝртача 
махсулдорликнинг камайиши билан аҳолининг усиб бориши умумий очарчиликка олиб 
келади. 
Маълумки, Мальтус хатога йул куяди (лекин, унинг мехнат унумдорлигининг 
камайиш тѝғрисидаги фикри тѝғри бѝлсада). Жахондаги ишлаб чиқариш тараккиѐти шуни 
кѝрсатадики, иккинчи жахон урушидан кейинги йилларда озик-овкат ишлаб чиқариш хажми 
жахон бѝйича ошиб бормокда.