|
2. Талаб ва таклифгнинг ўзгариши ва унга таъсир этувчи омиллар
Талаб ва таклиф чизиқлари, рақобатлашган ишлаб чиқарувчиларга берилган
нархларда қанча миқдорда маҳсулот сотиши мумкинлигини ва истеъмолчиларга эса берилган
нархларда қанча миқдорда маҳсулот сотиб олишини кѝрсатиб беради. Аммо шуни хам
унутмаслик керакки, талаб билан таклиф нархдан ташқари бошқа шароитларга хам
S
P
P
1
Q
Q
2
Q
0
Q
1
E
D
P
0
P
2
Ортиқча маҳсулот
Тақчиллик
483
боғлиқдир. Масалан, ишлаб чиқарувчининг қанча миқдорда маҳсулот сотиши унинг
нархидан ташқари ишлаб чиқариш ҳаражатларига (иш хаки, хом ашѐ нархи) хам боғлиқдир.
Товарга бѝлган талаб эса истеъмолчининг бюджетига (даромадига) ва бошқа омилларга
боғлиқдир. Шу сабабли биз талаб ва таклиф эгри чизикларининг, иш хаки ставкаси, капитал
ҳаражатлар ва даромадлар ѝзгарганда қандай ѝзгаришини қараб чиқамиз (2-расм).
2-расм. Таклиф эгри чизиклари.
Таклиф чизиғи -
S
дан бошлаймиз. 2-расмдан кѝриниб турибдики, нарх
1
P бѝлганда,
ишлаб чиқариладиган ва сотиладиган маҳсулот миқдори
1
Q
га тенг. Энди фараз қилайлик,
хом ашѐ нархи камайди, демак, бир бирлик маҳсулот ҳаражати камаяди. Бу таклифга қандай
таъсир қилиши мумкин?
Хом ашѐ нархининг камайиши, маҳсулотга бѝлган ҳаражатнинг камайишига олиб
келади, ҳаражатнинг камайиши эса, ишлаб чиқариш самарасини оширади ва кѝпрок фойда
олишга олиб келади. Бу ѝз навбатида ишлаб чиқаришни ривожлантиришни рағбатлантиради
ва илгари рентабел бѝлмаган фирмалар учун бозорга ѝз товарлари билан кириб келишга
имконият яратади. Демак, агар бозорда товар нархи ѝзгармаса, яъни
1
P
сақланиб қолса,
илгаридагига нисбатан, бозордаги маҳсулот таклифи ошади, натижада таклиф эгри чизиғи
ѝнга силжийди.
1
P
нархга
1
Q бирлик эмас
1
2
2
Q
Q
Q
маҳсулот миқдори тѝғри келади.
Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ошиши, бу ерда нархга боғлиқ эмас, шу сабабли
таклиф эгри чизиғи
S
бутунлай ѝнга,
'
S га силжийди (2-расм). Таклиф эгри чизиғининг
бундай ѝзгаришига, яъни нархга боғлиқ бѝлмаган ҳолдаги ѝзгаришига таклиф ўзгариши
дейилади. Ўзгармас таклиф эгри чизиғидаги бирор нуктадан пастга ѐки юқорига караб
ҳаракат қилишга таклиф миқдорининг ўзгариши дейилади.
Хом ашѐ нархи пасайишининг таклиф эгри чизиғига бошқача таъсирини, ишлаб
чиқарилган маҳсулот миқдори
1
Q ѝзгармаганда кузатиш мумкин. Хақиқатдан хам,
1
Q
ѝзгармаганда, уни ишлаб ишлаб чиқариш учун кетган ҳаражат камаяди (хом ашѐ нархи
пасайгани учун), демак, товар нархи хам камаяди, яъни унинг нархи
1
P дан
2
P
га ѝзгаради.
Бу ѝзгариш ишлаб чикарилган товар миқдорига боғлиқ эмас. Натижада, таклиф эгри чизиғи
ѝнга силжийди. Умуман олганда, хом ашѐ нархи ѝзгаришининг таклиф чизиғига таъсирини
ѝрганишда, юқорида келтирилган икки ҳол ҳам хусусий ҳоллардан бѝлиб, энг четки
ҳолатларни англатади. Хақиқатда эса, хом ашѐ ҳаражатлари камайганда нарх ҳам, товар
миқдори ҳам ѝзгариши мумкин. Бу ѝзгаришлар янги таклиф эгри чизиғининг талаб чизиғи
билан мувозанатга келиши билан боғлиқдир (3-расм).
P
нарх
'
S
S
P
1
P
2
Q маҳсулот миқдори
Q
2
Q
1
P
нарх
'
S
S
m
1
P
1
m
484
3-расм. Таклиф ѝзгаргандаги янги мувозанат холат.
3-расмда таклиф чизиғи
S
дан
S
га силжиган, мувозанат нукта
1
m
дан
3
m га тушган,
умумий ишлаб чиқариш хажми
1
Q дан
3
Q гача ошган. Маҳсулот ишлаб чиқариш
ҳаражатлари қанча кам бѝлса, у шунча маҳсулот нархини пасайтиришга ва маҳсулотни
кѝпрок сотишга олиб келади. Ўз-ѝзидан равшанки, фан техника тараккиѐти асосида
бошқаришни такомиллаштириш натижасида ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтириш,
иқтисодий ѝсишнинг мухим ҳаракатлантирувчи кучидир.
Энди, истеъмолчилар даромадини ошишининг талабга таъсирини ѝрганиш учун,
қѝйидаги 4-расмни қараймиз.
4-расм. Талаб эгри чизиқлари.
Маълумки, истеъмолчилар даромади юқори бѝлса, улар товарларни сотиб олиш учун
кѝпрок пул ажратади. Агар бозор нархи
1
P ѝзгармас бѝлганда истеъмол қилинадиган
маҳсулот миқдори, масалан
1
Q дан
2
Q га ѝсишини кузатиш мумкин. Бу силжиш бозор нархи
қандай бѝлишидан қатъий назар амалга ошади, шунинг учун талаб чизиғи ѝнга қараб
силжийди. Расмда бу силжиш
D
дан
D
га силжиши каби акслантиради.
Иккинчи томондан, истеъмолчининг реал даромади ошса, у
1
Q миқдордаги товарни
юқорирок нархда, масалан,
2
P нархда хам сотиб олади, яъни даромади ошмаганда
1
Q
товарни
1
P нархда сотиб олса, реал даромади ошса, у шу миқдордаги
1
Q товарни
2
P нархда
сотиб олади. Бу холатда ҳам талаб чизиғи ѝнга силжийди.
Умуман олганда, даромад ошганда нарх ҳам, сотиб олинадиган товар миқдори ҳам
ѝзгармай қолмайди. Янги нарх ва янги товар миқдори натижада талаб ва таклифнинг
мувозанатлигига олиб келади (5-расм).
Расмдан кѝриниб турибдики, истеъмолчилар юқори
3
P нархни тѝлаши мумкин,
фирмалар эса, даромади ошгани учун кѝпрок, яъни
3
Q
миқдорда маҳсулот ишлаб
чиқаришади.
P
нарх
'
D
D
P
1
P
2
Q маҳсулот миқдори
Q
2
Q
1
485
Талабга бир-бирини ѝрнини босадиган товарлар нархларининг ѝзгариши ҳам таъсир
қилади. Масалан, мис билан алюминий бир-бири ѝрнини босадиган товарлар хисобланади,
нима учун деганда, ишлаб чиқаришда улардан бири иккинчисини алмаштириши мумкин.
5-расм. Таклиф ѝзгаргандаги янги мувозанат.
Агар алюминий нархи ошса, мисга бѝлган талаб ошади. Бошқа томондан бензин
автомобилга нисбатан тѝлдирувчи товар бѝлади, яъни улар биргаликда ишлатилади. Демак,
бензин нархининг камайиши ѐки ошиши автомобилга бѝлган талабни оширади ѐки
камайтиради. Шу сабабли, бир-бирининг ѝрнини босадиган товарлардан бирининг нархини
ошиши ѐки тѝлдирувчи товарлардан бирининг нархини камайиши хам талаб чизиғини ѝнга
силжишга олиб келади.
Кѝпгина бозорларда бир вақтнинг ѝзида ҳам талаб, ҳам таклиф эгри чизиклари
ѝзгариб туради. Иқтисодий ѝсиш юқори бѝлганда истеъмолчилар даромади юқори бѝлади,
акс ҳолда даромадлар ҳам камаяди. Баъзи бир товарларга бѝлган талаб ҳам вақт бѝйича
ѝзгаради, масалан, мавсумлар бѝйича товарларга талаб; бир-бирини ѝрнини босадиган
товарлардан бирининг нархини ѝзгариши; дид ва моданинг ѝзгаришига караб талабнинг
ѝзгариши. Худди шундай, вақт бѝйича иш хаки, хом ашѐ нархи, капитал маблаг қѝйишлар
хам ѝзгаради, натижада бу ѝзгаришлар таклифга жиддий таъсир қилади.
6-расм. Таклиф ва талабдаги ѝзгариш натижасидаги янги мувозанат графиги.
Таклиф ва талаб эгри чизиклари бундай ѝзгаришлар окибатини таҳлил қилишга ѐрдам
беради. 6-расмда ҳам талаб, хам таклиф чизикларининг ѝнга силжишлари келтирилган. Бу
силжишлар, нархни
1
P
дан
2
P га ошишига ва товар ишлаб чиқаришни эса,
1
Q дан
2
Q
га
ошишига олиб келади.
Талаб ва таклифдаги ѝзгаришларнинг миқдори ва йуналишларини
Q
3
P
нарх
'
D
D
P
1
P
3
Q
Q
1
'
D
P
нарх
'
S
S
D
P
1
P
2
Q
Q
2
Q
1
486
олдиндан айтиб бериш учун, талаб билан таклифнинг нархдан ва бошқа параметрлардан
боғланганлигини миқдорий жиҳатдан ифодаламоқ керак.
Do'stlaringiz bilan baham: |
