O‘zbekiston respublikasi oliy va

 
Рақобатлашувчи фирманинг мувозанат холати. Биз кѝрган эдикки, рақобатлашган 
бозорда нарх бозор томонидан белгиланади ва унга фирма таъсир қила олмайди. Бундай 
бозорда ҳаракат қилаѐтган фирманинг талаб чизиғи горизонтал чизикдан иборат булиб, 
унинг чекли даромади нархга тенг, яъни 
P
MR

. Демак, рақобатлашувчи фирма фойдасини 
максималлаштириш шарти (қоидаси) шундан иборатки, фирма ишлаб чиқариш хажмини 
шундай танлаши керакки, бу хажмда нарх чекли ҳаражатга тенг булсин: 
MC
P

(5) 
(5)-шарт 
рақобатлашган бозорда фаолият кѝрсатаѐтган фирма фойдасини 
максималлаштириш (мувозанат холати) шарти дейилади, яъни рақобатлашувчи фирманинг 
чекли маҳсулот қоидасини ифодалайди. Ушбу қоидага кѝра фирма маҳсулот ишлаб чиқариш 
хажмини чекли ҳаражат нархга тенг бѝлгунга кадар ошириши мумкин. Демак, 
P
MC

бѝлса, ишлаб чиқаришни ошириш мумкин ва бу ошириш 
P
MC

бѝлгунча давом этиши 
керақ 
Расмда E  нукта рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги мувозанат 
холатини ифодалайди. Бу нуктада 
MC
P

булиб, ушбу нуктада фирма фойдани 
максималлаштирадиган ишлаб чиқариш хажми 
*
Q
га эришади. 
Расмда умумий даромад (
TC
TR

) 
*
0 EQ
P
e
туртбурчак юзасига, умумий ҳаражат 
*
0ABQ
туртбурчак юзасига тенг. Умумий максимал фойда (
TC
TR
Q


)
(
max

) 
EB
AP
e
юза 
билан ифодаланади ва бу юза қуйидаги формула буйича хисобланади: 


Q
ATC
P




. 
(6) 
Ишлаб чиқариш хажми 
*
Q
дан кичик бѝлганда 
*
0
Q
Q

чекли даромад чекли 
ҳаражатдан кѝп демак, ишлаб чиқариш хажмини ошириб қѝшимча фойда олиш имконияти 
бор. Расмда икки карра штирхланган 
SFE
юза ишлаб чиқариш хажми 
0
Q  га камайгандаги 
йукотилган фойдани ифодалайди. 
Ишлаб чиқариш хажми 
Q
*
дан юқори бѝлганда, яъни Q
Q
1

*
да чекли ҳаражатлар 
чекли даромаддан юқори. Бу ҳолда, ишлаб чиқариш хажмини қисқартириш умумий 
ҳаражатларни қисқартиришга олиб келади. Расмдаги 
ESK
учбурчак юзаси 
1
Q  миқдорда 
маҳсулот ишлаб чиқариш натижасида йукотилган фойдани ифодалайди. 
(6)-ифодадан келиб чикиб хулоса қилиш мумкинки, нарх ѝртача умумий ҳаражатдан 
қанча юқори бѝлса, фирманинг фойдаси шунча кѝп бѝлади. Буни қуйидаги графикда куриш 
мумкин (4-расм). 

---

538 
Расмда, бошлангич нарх 
0
P  бѝлганда умумий фойда 
0
0
0
0
E
B
A
P
туртбурчак юзи билан 
ифодаланса, нарх ошиб 
1
P  бѝлганда умумий фойда қиймати хам ошади ва 
1
1
1
1
E
B
A
P
туртбурчак юзи билан ифодаланади. 
4-расм. Рақобатлашувчи фирма фойдаси. 
Шуни хам эслатиш ѝринлики, фирма қисқа муддатли оралиқда хар доим хам фойдани 
максималлаштиравермайди. Кѝп холларда ѝзгармас ҳаражатнинг ошиб кетиши умумий 
ѝртача ҳаражатни ошириб юборади (5-расм). 
Натижада, фойдани максималлаштирадиган ишлаб чиқариш хажми 
*
Q
да нарх 
P
ѝртача умумий ҳаражатдан кичик бѝлади, яъни 
)
(Q
ATC
P

ва шунинг учун 
BE  ишлаб 
чиқаришнинг ѝртача йукотишига (зарарига) тенг. Штрихланган 
PEBM
туртбурчак юзи 
фирманинг умумий йукотишини билдиради. Лекин, фирма қисқа муддатли оралиқда зарар 
курса хам келажакда нарх ошиши ѐки ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтириши эвази га 
фойда олиш мақсадида ишни давом эттиради.
5-расм. Рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги йуқотишлари. 
Умуман олганда, рақобатлашувчи фирма қисқа муддатли оралиқда ишлаб чиқаришни
давом эттириши ѐки давом эттирмасдан ишлаб чиқаришни тѝхтатиши тѝғрисидаги қарорни 
қабул қилишда фирма ѝз даромадини умумий ѝртача ҳаражат билан эмас, балки фақат ѝртача 
ѝзгарувчан ҳаражат билан таккослайди. Нима учун деганда, ѝзгармас ҳаражатлар сарфланиб 
E 
ATC 
B 
P=MC 
MC 
 
P
AVC 
M 
P 
Q 
Q
*
0
B
1
MC 
 
P
ATC 
AVC 
E
1
E
0
P
0
P
1
A
1
A
0
B 
Q 
0

---

539 
бѝлинган ва уларни фирмани ѐпганда хам камайтириб бѝлмайди. Шунинг учун хам нарх 
ѝртача ѝзгарувчан ҳаражатдан юқори булиб, ѝртача умумий ҳаражатдан паст бѝлганда фирма 
келажакда фойдага чикиш мақсадида ишлаб чиқариш зарар ишласа хам ѝз фаолиятини давом 
эттиради ва шу билан бирга умумий зарарни минималлаштиришга ҳаракат қилади. Нима 
учун деганда, бу нарх ѝртача умумий ҳаражатдан кичик 


AC
P

бѝлгани билан, у 
фирманинг ѝзгарувчан ҳаражатларини (хом ашѐ сарфи, иш хакини) коплайди, бундан 
ташқари ѝзгармас ҳаражатнинг хам маълум кисмини коплайди. 
Умумлаштириб айтадиган бѝлсак, рақобатлашган бозорда ҳаракат қилаѐтган фирма 
қисқа муддатли оралиқда ҳаражатлари билан даромадларини таккослаган ҳолда фойдани 
максималлаштиришда чекли маҳсулот ва ишлаб чиқаришни тѝхтатиш қоидасига амал 
қилади. 
Чекли маҳсулот қоидасига кѝра фирма маҳсулот ишлаб чиқариш хажмини чекли 
даромад билан чекли ҳаражатни тенглигини таъминлайдиган даражада ушлаб туришга 
ҳаракат қилади 
)
(
MR
MC

. 
Ишлаб чиқаришни тухтатиш қоидасига кѝра фирманинг иқтисодий фойдаси хар 
қандай ишлаб чиқариш хажмида нолдан кичик бѝлса, яъни рақобатлашган бозордаги нарх 
ѝртача ѝзгарувчан ҳаражатдан кичик бѝлса 
)
(Q
AVC
P

(6-расмда В нукта), фирма ѐпилади 
(ушбу бозордан кетади, фаолиятини тугатади). В нукта фирманинг ѐпилиш нуктаси 
хисобланади. 
6-расм. Рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги 
ҳаракат қилиш қоидалари. 
Юқоридаги қоидалар фирма учун умумий характерга эга. Фирма кайси бозорда 
фаолият кѝрсатишидан катъий назар ушбу қоидалар ѝз кучини саклайди. 
6-расмда A нукта фирманинг зарарсиз ишлаш нуктаси дейилади, бу нуктада 
)
(Q
ATC
P
e

булиб, фирма зарар хам кѝрмасдан, фойда хам олмасдан ишлашини 
ифодалайди.