415
W
2
W
1
S
L
Бир
кундаги
иш
соатлари
16.10-расм. Иш ҳақи ошганда иш кунини қисқариш таклиф чизиғи ѐтиқлиги
ошганда, кѝпчилик кѝпроқ ишлаб, кѝпроқ даромад олишга ҳаракат қилади.
Лекин, иш вақти ошган сари бѝш вақтнинг ҳам қиммати ошиб боради.
Инсон
маънаавий ѝсишга ҳам интилади. Демак, иш вақтининг ѝсиши ѝз чеграсига эга.
Нима учун деганда, инсонлар, ишлаб топган даромадини кѝпроқ завқ олиш
учун, дам олишга сарфлайдилар.
Иш вақти маълум вақтгача ѝсгандан кейинги иш ҳақининг ѝсиши, иш
вақтини қисқаришига олиб келади. Иш ҳақи ошганда ѝрнини босиш самараси
ҳамда даромад самараси мавжуд бѝлади. Ўрнини босиш самарасида юқорироқ
иш ҳақи, ишчининг реал даромадини оширади. Ишчи кѝп
даромад олганда, у
кѝпроқ неъматларни сотиб олади, ушбу неъматлардан бири, яхши дам
олишдир.
Агар ишчи дам олишга кѝпроқ маблағ сарфласа,
даромад самараси
(даромаднинг ошиши), уни камроқ ишлашга ундайди. Даромад самараси жуда
ҳам катта бѝлганда, ишчи иш вақтини қисқартиради ва меҳнат таклифи чизиғи
пастга ѐтиқ бѝлади.
Қуйидаги 13-11 – расмда иш ҳақи ѝсишнинг уч босқичи кѝрсатилган.
Иш ҳақининг биринчи босқичида W
1
дан W
2
га ѝсиши, иш вақтини – дан
t
1
дан t
2
соатга оширади. Бу ерда ѝрнини босиш самараси даромад самарасидан
юқори бѝлади. Иш ҳақининг иккинчи босқичидаги W
2
дан W
3
га ѝсиши, иш
вақтига таъсир қилмайди, ишчи t
2
соат
W
4
W
3
W
2
416
W
1
Бир
кундаги
иш
соатлари
16.11-расм. Индивидуал шахснинг меҳнати таклифи чизиғи
ишлайди, ѝрнини босиш самараси даромад самарасига тенг. Учинчи босқичдаги
иш ҳақининг W
3
дан W
4
га ѝсиши, иш вақтини t
2
дан t
4
га қисқартиради, ѝрнини
босиш самараси даромад самарасидан кам бѝлади.
Кѝриниб турибдики, даромаднинг ѝсиши дам олишга бѝлган талабни
оширади. Ушбу ҳол иш вақтини қисқариши ва дам олиш вақтини ошишида ѝз
ифодасини топган. Иш ҳақининг ошиши билан бирга дам олишнинг нархи ҳам
ошади.
Одатда, ривожланган мамлакатларда аҳолининг ѝртача даромади,
ривожланаѐтган мамлакатлардаги аҳолининг ѝртача даромадидан анча юқори
бѝлгани учун, улар кѝпроқ дам олишга ҳаракат қилади (Даромад
самараси,
ѝрнини босиш самарасидан юқори). Ривожланаѐтган давлатларда иш ҳақи паст
бѝлгани учун, иш ҳақининг ѝсиши, ишчиларни кѝпроқ вақт ишлаб, кѝпроқ
даромад қилишга ундайди (ѝрнини босиш самараси, даромад самарасидан
юқори бѝлади).
Меҳант бозорида монопсония бѝлган ҳол. Бундай ҳол кѝпроқ кичик
шаҳарларда учрайди. Шаҳарда ягона ишлаб чиқариш корхонаси бѝлиб, у шаҳар
аҳолисининг асосий қисмини иш билан таъминлайди.
Шаҳарда бошқа иш жойлари кам бѝлгани учун, ушбу вазият монопосоник
бозор вазиятга яқин бѝлади. Монопол корхона маҳаллий меҳнат бозорида ишчи
кучини сотиб олувчи ягона корхона бѝлгани учун ҳам у иш ҳақига таъсир қила
олади. Корхона ишга ѐллайдиган ишчилар сонини қисқартирса, ишга
кирувчилар ѝртасида рақобат кучаяди ва бу иш ҳақини мувозанат
даражасидан
пастга туширади (13.13-расм).
Рақобатлашган меҳнат бозорида мувозанат ҳолат Е нуқтада ѝрнатилади.
Е нуқтада талаб ва таклиф чизиқлари кесишади. Мувозанат ҳолатида, Le ишчи
We миқдордаги иш ҳақи билан таъминланади. Монопсонит ҳар бир бирлик
меҳнат учун бир хил иш ҳақи тѝлагани учун таклиф чизиғи ѝртача харажат АС
чизиғидан иборат бѝлади. Чекли меҳнат харажатлари чизиғи МRC
L
ѝртача
харажат чизиғидан юқорида ѐтади. МRC
L
ва МRР
L
чизиқларини кесишган
нуқтаси монопсоник ҳолатда қанча ишчи банд бѝлишини аниқайди. Бу ерда
МRC
L
= МRР
L
монопсоник мувозанат ҳолати шарти. Демак, монопсонист
ишчилар сонини Le дан Lс қисқартириб, иш ҳақини
We дан W
N
га
қисқартиришга
Иш ҳақи MRC
L
S
L
= AC
ставкаси, сѝм
417
М
We
D
L
=
MRP
L
W
N
Меҳнат
миқдори
16.12-расм. Монополистик меҳнат бозори
эришади. Шундай қилиб, монопсонит бир вақтнинг ѝзида ҳам ишчилар сонини
қисқартириб, ҳам иш ҳақини пасайтириб, ѝз фойдасини MCNW
N
тѝртбурчак
юзига тенг бѝлган миқдорда оширади.
Минимал иш ҳақи. Минимал иш ҳақи давлат томонидан қонун орқали
ѝрнатилади. Кѝп ҳолларда минимал иш ҳақи мувозанат иш ҳақи даражасидан
юқори қилиб ѝрнатилади.
Бундай ҳолда умумий ѝртача иш ҳақи ошади,
лекин ишчиларни ишга
ѐллаш сони қисқаради. Минимал иш ҳақини ѝрнатилишини ва уни
оширилишини касаба уюшмалари ҳам кѝпинча талаб қилиб чиқадилар.
Минимал иш ҳақи қандай оқибатлар билан боғлиқлигини кѝриб чиқайлик.
Минимал иш ҳақи кѝпроқ малакасиз ишчилар ва иш топа олмаган
ишчиларга салбий таъсир кѝрсатади. Нима учун деганда, малакали ишчиларга
талаб ҳар доим мавжуд бѝлади, шу сабабли улар минимал иш ҳақининг
ошишидан ютадилар. Умуман, минимал иш ҳақининг ортиши, иш билан банд
бѝлган аҳолининг юқорироқ даромад олишини таъминлайди. Минимал иш ҳақи
ошганда, меҳнатга ҳақ тѝлашнинг барча ставкалари қайтадан кѝриб чиқилади
ва оширилади.
Қуйидаги 13.13-расмда минимал иш ҳақининг аҳоли бандлигига таъсири
кѝрсатилган.
Минимал иш ҳақи ѝрнатилмаганда ишчиларнинг бандлик даражаси ва иш
ҳақи мувозанат ҳолат (Е нуқта) орқали аниқланади. Мувозанат ҳолатда иш
билан Le ишчи банд бѝлади ва We миқдорда иш ҳақи олади.
W
Wmin M
418
E
We
D
L
L
M
Lе L
N
16.13-расм. Минимал иш ҳақи бандлик
Минимал иш ҳақини мувозанат иш ҳақидан юқори қилиб белгиланиши
(Wmin >We), иш билан банд бѝлган
ишчилар сонини L
M
гача қисқартиради
(Нима учун деганда, фирма бундай нархда камроқ ишчи ѐллайди).
Do'stlaringiz bilan baham: 
