O`zbekiston respublikasi oliy va o`ta maxsus ta`lim vazirligi

O‘quvchilarda axborot texnologiyalari madaniyatini shakllantirish. Talim muassasining mejejmenti. Xalqaro baholash dasturlari. Korrektsion pedagogika asoslari. İnklyuziv ta`lim
Reja
1.Maktabgasha tarbiya urinlarining asosiy maqsad va vazifalari.
2. Korrektsion pedagogika fanining jamiyatdagi urni.
3. Korrektsion pedagogika fanining maqsad va vazifalari.
4. Korrektsion pedagogika fanining turlari
Bolani maktabga tayyorlash guruxiga o‘tishi uni alohida mavqega qo‘yadi: u o‘zini yan’i hayot –Maktab xayoti bo‘sag‘asida turganligini an’laydi; u endi tarbiyachisini o‘qituvchi dep biladi. Bolanin’ mashg‘ulotlardan tashqari vaqtdagi jamoa faoliyatlarida o‘zini-o‘zi tashkil etish va bir-birini nazorat qilish kuchayib boradi. Bolalardin’ jamoa pikirlari va umumiy oddiy talaplari paydo bo‘ladi. Bu Yoshdagi bolalar o‘rtasida mashg‘ulotlar, shuningdek, didaktik o‘yinlar ,qoidali o‘yinlar va harakatli o‘yin- musobaqalar tobora ko‘proq axamiyat qozonadi. Bola o‘yin bilan jiddiy ish o‘rtasidagi farqni tushunib oladi, qachon va qayerda o‘ynash, jiddiy ish bilan shug‘ullanish kerakligini bilib olgan bo‘ladi. U oilasida va bolalar bog‘chasida o‘ziga topshirilgan muayyan wazipalardi bajaradi. Bunda katta Yoshdagi kishilardin’ bolalar mexnati natijalariga, bu mexnatnin’ tevarak-a’tirapdagi kishilar ushin bo‘lgan axamiyatiga tegishli baxo berishlari, Bolanin’ o‘z tashabbusi bilan biron ishni boshlab yuborish istagini maqullashlari muximdir.
Bolanin’ bilish faoliyati murakkabroq tus ola boshlaydi, idrok qilishi muayan maqsadga yo‘nala boshlaydi. Turli narsalar yoki ularnin’ tasvirlari bilan muntazam ravishda tanishib borish natijasida Bolanin’ muayyan wazipaga bo‘ysundirilgan kuzatuvchan’ligi oshib boradi. Idroknin’ o‘sishiga raxbarlik qilinsa, Maktabga shekemgi ta’rbiya Yoshi oxirida Bolada muxim sensor qobiliyatlar: ko‘z bilan aniq chamalab bilish, proporsiyalarga ko‘rib turib baxo beriw, fonematik uquvlari va musiqa tovushlarini to‘g‘ri idrok etish va ayta bilish qobiliyatlari paydo bo‘lib boradi. Bola kuynin’ harakatini, tovushlardin’ pasayishi va yuqorilanishini, bolandligi va uzunligi har xil bo‘lgan tovushlardi, ashula aytish va taqmaq o‘qish tempinin’ o‘zgarib turishini farq qilish va buni o‘zi amalda ifodalab beriwi mumkin.
Muayyan maqsadga qaratilgan ta’lim natijasida Bolanin’ ixtiyoriy ravishda esda saqlab qolish va ifodalab beriw qobiliyati o‘sadi. Bola esda saqlab qolishnin’ har xil usullarini qo‘llay boshlaydi: materialni ma’nosiga qarab guruxlarga bo‘ladi, esda saqlab qolmoqchi bo‘lgan narsasini ko‘p martda takrorlaydi va x.k. Bolalar en’ oddiy mantiqiy pikirlashni o‘rgana boshlaydilar. olar nutqnin’ tovush tuzilishini taxlil qila oladigan bo‘lib qoladilar: Bola so‘zdagi tovushlardi aloxida o‘zini talaffuz qilishi, so‘z qaysi tovushlardan tuzilganligini aytib bershi mumkin. Uning muayyan voqealardi tegishlicha izchillikda ravon va batavsil gu’rrin’ qilib beriw ko‘nikmasi oshib boradi.
Tayanch dasturida Bolalr nutqi va tafakkurini rawajlandiriw ishlariga katta e’tibor berilgan bo‘lib, ularni didaktik o‘yinlar orqali amalga oshirish talap etilgen.
Shunday qilib, tayyorlov guruxi tarbiyalanuvchilari o‘quv yilinin’ oxirida murakkab va katta xajmdagi bilim, ko‘nikma va malakalardi egallab olishlari lozim. Biroq barcha bolalar barovariga dastur talap etgan bilimlardi o‘zlashtira olmaydilar.
Xar qanday jamiyat uz farzandlarini har tomonlama yetuk , komil inson bo‘lib voyaga yetishni, munosib fo‘karolar bo‘lib, ma’mleket tarraqiyotiga, gullab yashnashiga o‘z ulushlarini qo‘shishlariga harakat qiladi umid bog‘laydilar.
Afsuski, dunyonin’ ko‘pgina mamlakatlarida bolalar hali ham huquqlaridan mahrum etilgenlar, ya’ni ularnin’ sog‘-salomat hamma qatori to‘laqonli rivojlanishlari va jamiyat hayotida faol ishtirok etishlari ushin kerakli imkoniyatlar yaratilmagan..
Maktabga qabul qilin’an ayrim bolalar uni to‘liq bitira olmayaptilar, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar uyda o‘tiribdi ta’lim olishdan mahrum, ayrimlarinin’ ta’lim olishi chegaralan’an.
Kasallikni oldini olish mumkin bo‘lgan joylarda hali ham juda ko‘p bolalar xastaliklardan nobud bo‘lmoqdalar, to‘yib ovqat yeyish, toza ichimlik suvidan bahramand bo‘lish ko‘p mamlakatlarda hali ham to‘liq tashkil etilmagan.
Bundan tashqari, jahonnin’ ba’zi bir qit’alarida Maktab Yoshidagi bolalar ham qurolli kuchlar safiga chaqirilmoqda, olar zo‘ravonliklarga, qiynoqlarga duchor bo‘lmoqdalar, jismoniy jazolanmoqda, kerak bo‘lsa, ozodlikdan, kafolatlan’an huquqlaridan mahrum qilinmoqdalar.
Tiykarg’i ehtiyojlari va huquqlari qo‘pol buzilgan Bolar hech qachon boshqalardin’ huquqlarini hurmat qila olmaydilar hamda odil va g‘amho‘r bo‘la omaydilar. uquqnin’ buzilishi faqat shaxsnin’ azob-uqubatlanishini yuzaga keltirishiga sabab bo‘libgina qolmay, balki ularnin’ on’ida siyosiy barqarorlik urug‘larini ekilishiga va qurolli nizolarga sabab bo‘lmoqda. Huquq muammolari har bir inson’a to‘g‘ridan – to‘g‘ri yoki bevosita tegishlidir.
1 dekabr 1993 yilda 153 mamlakat Bola huquqlari haqidagi konvensiyani ratifikatsiya qilish yo‘li bilan, o‘zlarinin’ bolalar kelajagini muxofaza qilishga tayyor ekanligini namoish etdilar. Bola huquqlari haqidagi Konvensiya – bu butun jahon bolalariga xos bo‘lgan Bolar huquqlari haqidagi Birlashgan Millatlar Tashkilotinin’ shartnomasidir. Konvensiya - Bola huquqlari haqidagi universal su’wretiy Kodeksdir. Konvensiyada bolalar huquqlari to‘rt toifaga ajratib berilgan bo‘lib, olar 54 moddani o‘z ichiga qamrab olgan.

1. 
   yashay olish huquqi: Bola talaplarini qondirish va hayotiy huqulardi o‘zida muYoshsam etish kabi tiykarg’i shartlardi hamda tibbiy hizmatdan foydalana olish, ovqatlanish, boshpanaga ega bo‘lish kabi adolatli, hayotiy me’yorlardi o‘z ichiga oladi.
   
2. 
   rivojlana olish huquqi: Bolardin’ o‘z qobiliyatlarini ken’nroq rawajlandiriwga erishishlari ushin zarurdir. Bu’nga misol qilib, bilim olish, o‘yin, xordiq chiqarish, madaniy faoliyatlar, axborot olish va vijdoniy poklik kabi huquqlarini olish mumkin .
   
3. 
   bolalar zo‘ravonlik va ekspulatatsiya qilinishdan ximoyalan’an bo‘lishlari shart. Bu borada quyidagi muammolarga ya’ni: qochoq bolalar muammosi, adliya tizimidagi zo‘ravonliklar, bolalardi qurolli nizolarga jalb etish muammolariga, Bolalalar mehnatiga; balog‘at Yoshiga yetmaganlardi seksual ekspluatatsiya qilish va o‘smirlardin’ giyohvand moddalardi iste’mol qilish muammolariga alohida e’tibor bo‘lishi kerak.
   
4. 
   Ishtirok etish huquqi: Bolani jamiyat va mamlakat hayotida faol ishtirok etishga chorlaydi. Bu toifa bolalardin’ hayotiga taalluqli bo‘lgan muammolar bo‘yinsha jahonshimul yig‘ilish va tadbirlarda ishtirok etish huquqini va o‘z pikir-mulohazalarini aytishda erkin bo‘lish kabi huquqlardi belgilaydi. Bolalar ulg‘ayib borishlari davomida jamiyat hayotida faol ishtirok etishlari ushin barcha paydo bo‘luvchi imkoniyatlardin’ xammasiga ega bo‘lib borishlari , hamda hayotity muhim yechimlardin’ mas’uliyatini his qilgan holda ularni o‘z zimmalariga olishga tayyor bo‘lishlari kerak.
   

Butun jahon bolalariga xos bo‘lgan bolalar huquqi haqidagi Konvensiya, O‘zbekstan Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni, “O‘zbekstanda kadrlardi tayyorlash milliy dasturi” kabi va boshqa me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilishicha , barcha bolalar , shu jumladan, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar ham mehnat qilish, ta’lim olish, hayotda o‘z o‘rnini topib ketish huquqlariga egadirlar. . Bola huquqlari haqidagi Konvensiyanin’ 19 moddasiga ko‘ra “ Bola ota-ona yoki har qalday boshqa shaxs tomonidan haqoratlanishi, qo‘pol muomilada bo‘lishdan himoyalanishi huquqiga egaligini inobatga olib, ayrim mamlakatlarda ilgarilari ishlatiladigan atamalardan “Pedagogikaliq korreksiya”, “anomal bolalar ”, “aqlan zaif” kabi va boshqklardan voz kechmoqdalar. XIX asrnin’ 20 yillaridan beri Defektologiya fani – jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar talim tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan sifatida o‘rganilib kelmoqda. Xozirgi kunda bu fan «Pedagogikaliq korreksiya» dep ham yuritilmoqda. Inson xuquqlari dekloratsiyasi, bolalar konvensiyasi talaplaridan kelib chiqqan xolda jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor kishilardi kamsitmaslik, xaqoratlamaslik ushin masalan, Moskva shahrindagi Defektologiya ilmiy-tadqiqot instituti “Korreksion pedogogika ilmiy tadqiqot instituti” dep nomlanmoqda. Defektologiya fani ko‘p mamlakatlarda Pedagogikaliq korreksiya dep yuritilmoqda. Pedagogikaliq korreksiya fanining predmeti - anomal bolalar , ya’ani jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar (yunoncha anomalos - odatdan tashqari ), norasao degan ma’noni bildiruvchi so‘zi bilan yuritiladi.
Xozirgi kunda O‘zbekstanda Pedagogikaliq korreksiya —maxsus yardamga muhtoj jismoniy yoki ruhiy kamchiliklari bor bolalardin’ psixofiziologik rivojlanishidagi xususiyatlarini o‘rganadigan, ularnin’ ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fandir. Pedagogikaliq korreksiya so‘zi lotincha tuzatish— bartaraf etish, pedagogika— ta’lim-tarbiya, urganish degan suzlardan olin’an. Ruhiy va jismoniy kamchiliklari bor bolalar anomal bolalar deyiladi (yunoncha odatdan tashqari, noraso degan ma’noni bildiruvchi anomalos suzidan olin’an). Pedagogikaliq korreksiya fanining tema bahsi anomal, maxsus yardamga muhtoj bolalardir. Pedagogikaliq korreksiyanin’ wazipasi — anomaliyalardin’ kelib chiqish sabablari, turlarini, anomal bolalardin’ psixofiziologik rivojlanishdagi xususiyatlarini urganish, shular, tiykarinda integratsiyalashgan, inklyuziv yoki differensial ta’limni tashkil etish, ularnin’ ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanishdir. Pedagogikaliq korreksiya fanining maqsad — anomal bolalarga integratsiyalashgan-inkiyuziv xamda differensial ta’limni tashkil etish ushin zarur shart-sharoitlardi urganish, olardagi psixofiziologik kamchiliklardi iloji boricha bartaraf etish, tuzatish yoki bilinmaydigan holga keltirish usullarini belgilash va amaliyotda tatbiq etish yullarini tarbiyachi hamda o‘qituvchilarga ko‘rsatib beriwdan iborat. Anomaliyalar har xil bo‘ladi, ularnin’ ba’zilari batamom bartaraf etiladi, ba’zilari bir qadar tuzatiladi, korreksiyalanadi, boshqalari esa bilinmaydigan holga keltiriladi, ba’zilari esa kompensatsiyalanadi. Bola nutqida qo‘pol kamchiliklar bo‘lsa, to‘g‘ri tashkil etilgen logopedik choralardi o‘z vaqtida ko‘rish yo‘li bilan ularni to‘liq bartaraf etish mumkin. Boladagi nuqson organik kamchiliklar natijasida paydo bo‘lgan bo‘lsa (masalan, oligofreniya shunday nuqson jumlasiga kiradi), uni to‘liq bartaraf etib bo‘lmasa ham, biroq qisman tuzatish mumkin. Pedagogikaliq korreksiya amaliyotida yana shunday anomaliyalar uchraydiki, ularni tuzatib ham, korreksiyalab ham bo‘lmaydi, masalan, tug‘ma ko‘rlik yoki karlik shular jumlasidandir. Bunda ko‘rish analizatorinin’ wazipasini sezgi organlariga, eshitish analizatorinin’ wazipasini esa ko‘rish analizatoriga yuklash, ya’ni kompensatsiyalash, o‘rnini bosipsh mumkin. Ko‘rish qobiliyati zaif bolalar sezgi organlariga tayan’an holda barmoqlari bilan Brayl shriftidan foydalanadilar. Bunda harf olti nuqta kombinatsiyasi bilan belgilanadi. Eshitish qobiliyati zaif bolalar esa imo-ishora, ya’ni daktil nutqdan, barmoqlar harakati bilan an’latiladigan nutqdan foydalanishlari mumkin.
Pedagogikaliq korreksiya nisbatan yan’i fan. U asosan 19 asrnin’ o‘rtalarida rivojlana boshladi. 1925 yilda Moskva shaxrida Eksperimental defektologiya instituti tashkil etildi. Bu institutni buyuk psixolog professor Vigotskiy L. S. boshqardi.
L.S. Vigotskiy anomal bolalar rivojlanishidagi xususiyatlardi o‘rganib, nuqsonnin’ murakkab tuzilishi haqidagi ta’limotni ishlab chiqdi. U “Pedagogikaliq korreksiyanin’ tiykarg’i muammolari” kitobida anomal bolalar bilan rivojlantiruvchi ta’limni olib borish kerakligini, korreksiya, kompensatsiya usullari va bulardi amalga oshirish yo‘llarini ko‘rsatib berdi.L.S.Vigotskiy anomal Bolada nafaqat "salbiy" balki "ijobiy" tomonlarini ham o‘rganib, aniqlab, shularga tayan’an holda va potensial qobiliyatni inobatga olib turib, ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etish zarurligiga dikkatni jalb etdi. U defektologiya sohasida katta nazariy meros qoldirdi va haqli ravishda defektologiya fanining asoschisi sanaladi.
Atoqli psixolog L. V. Zankov 1935 yildan L. S. Vigotskiy bilan hamkorlikda ishlay boshladi. Bu olimlardin’ sobiq sovet psixologiyasi va defektologiyanin’ nazariy jihatdan shakllanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldilar. olar aqliy jihatdan qoloq bolalar psixikasi taraqqiyoti qonuniyatlarini o‘rganib, "rivojlanishnin’ tuxtash nazariyasi", "chegara" degeneratsiya nazariyasi", "ma’naviy defektli" kabi g‘ayri ilmiy va reaksion nazariyalardi fosh etdilar.
Eksperimental psixologiya laboratoriyasida anomal bolalardin’ rivojlanishi maxsus ta’lim ta’siri ostida qanday o‘zgarib borishini o‘rganish, olardagi mavjud nuqsonlardi ham,ijobiy ham salbiy tomonlardi aniqlash yuzasidan qiyosiy eksperimental tadqiqotlar o‘tkazildi.
Sog‘lom va anomal bolalarda bilish faoliyatinin’ rivojlanishini I. M. Solovyev ham har tomonlama o‘rgandi. “Normal va anomal bolalarda bilish faoliyatinin’ psixologiyasi" nomli kitob shu ishnin’ natiYoshi bo‘ldi. I. M. Solovyev bir guruh xodimlari bilan qiyoslashnin’ murakkab shakllarini eksperimental tadqiqotlar yordamida o‘rganishda chinakam novatorlik ko‘rsatdi.
Eksperimental defektologiya instituti 1943 yilda Russiya Pedagogika fanlari akademiyasinin’ Defektologiya ilmiy-tekshirish institutiga aylantirildi. Hozirgi zamon Pedagogikaliq korreksiya fanining rivojlanishida mazkur institut xodimlarinin’ roli nihoyatda katta buldi.
1920 yilda Rusiyada anomal bolalardi tarbiyalash instituti ochilib, 1925 yilda bu institut 2-Moskva ma’mleket universiteti pedagogika fakultetinin’ defektologiya bo‘limiga aylantirildi, 1930 yili V. I. Lenin nomidagi Moskva ma’mleket pedagogika instituti qoshida mustaqil defektologiya fakulteti tashkil etildi. Hozir Russiya mamlakatinin’ deyarli barcha jumhuriyatlarida Pedagogikaliq korreksiya qulliyotlari yoki bo‘limlarida oliy ma’lumotli defektologlar tayyorlash ishi yo‘lga qo‘yilgan.
O‘zbekstanda Pedagogikaliq korreksiya fanining rivojlanish 1967 yildan boshlab tezlashdi, chunki shu yili Nizomiy nomli Toshkent ma’mleket pedagogika institutinin’ Pedagogika va psixologiya fakulteti qoshida oligofrenopedagogika bo‘limi tashkil etildi. Bu bo‘limga 1976 yili surdopedagogika bo‘limi qo‘shildi. 1984 yili esa mustaqil defektologiya fakultetinin’ bir necha bo‘limida ta’lim berila boshlandi. Hozirgi kunda TDPU BTU va defektologiya fakultetida Defektologiya kafedrasi faoliyat ko‘rsatmoqda, defektolog bakalavr va magistrlar taxsil olmoqdalar.Tallim kunduzgi va sirtqi bo‘limda uzbek va rus tilida tashkil etilgen.
Defektologiya fanining rivojlanishi natijasida undan quyidagi tarmoqlar mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi: surdopedagogika (lotincha surdus — kar, gun’ so‘zidan olin’an) — eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalardin’ ta’lim tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan; tiflopedagogika (yunoncha tiflos — ko‘r, so‘qir so‘zidan olin’an) —ko‘zi ojiz bolalardin’ ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan; oligofrenopedagogika (yunoncha oligos — kam, fren — aql), so‘zlaridan olin’an, — aqliy tomondan zaif bolalardin’ ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan; logopediya (yunoncha logos — so‘z, padeo — tarbiya so‘zlaridan olin’an) — og‘ir nutq nuqsonlarini o‘rganish, oldini olish, bartaraf etish yo‘llari, usullarini urganadigan fan.
1994 yillarda YUNESKO “Maxsus talim zaruriyati” nomli xujjatni tayyorlab, unda maxsus talimga muxtoj bolalar va Yoshlar ushin talimni tashkil etish va takomillashtirish masalalari kurib chiqilgan .Usi talim turida tiykarg’i urin reabilitatsiya masalalariga ajratilgan. Xujjatda: «Maxsus talimni maxsus yardamga muhtoj kishilarga tashkil etishdan maqsad - jismoniy yoki ruxiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar va usmirlardi mustaqil, xamma qatori yashash sharoitida jamiyatga tiklash. «-, dep ta’kidlan’an. Bolada nuqson bulishiga qaramay uning qґlidan keladigan ish turini u’nga o‘rgatib, uqitib, tarbiyalab, jamiyatda o‘z urnini topib ketishga yordam beriw - ijtimoiy reabilitatsiya.
Rivojlan’an mamlakatlarda “Maxsus talim zaruriyati”nomli xujjatga juwapan SVR –Reabilitatsiya tashkiloti (Sommin.Vased ReabilitatIop) tashkil etildi. Tashkilot nogironlar jamiyati, nogironlar oilalari, sog‘liqni saqlash, mexnat va axolini ijtimoiy muhofaza etish xamda kasaba uyushmalari vakillarini o‘z ichiga qamrab olgan.
Bunday nufuzli tashkilotnin’ tiykarg’i maqsad - jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bulgan bolalardi himoyalash, xuquqlarini tiklash, vakolat beriw, talim-tarbiya tizimini shakllantirish, jamiyat va raxbariyat diqqatini bu narsaga jalb etishdir.
Aloxida yordamga muxtoj bulgan bolalar ushin tashkil etilgen talim tizimida birinchi navbatda Bolanin’ talaplari o‘rganiladi, ijobiy tomonlari, qobiliyati hisobga olinadi, kamchiliklari urganiladi, Usi talim tizimida ma’lum sharoit yaratilishi lozim. Bu’nga modifikatsiya, kompensatsiya, adaptatsiya ,reabilitatsiyalar kiradi. Masalan, agarda Bola eshitmasa, uni eshitish apparati bilan ta’minlash; yura olmasa - nogironlar aravachasidan foydalanish, qulida oddiy qoshiq ushlay olmasa, uni boshqa qulay uskuna bilan ta’minlash va boshqalar.
Inklyuziv ta’lim bu maxsus yordamga muxtoj bolalar va Yoshlar ushin individuallashgan va sharoitga qarab o‘zgaruvchan, g‘amxurlik bilan yondasha oladigan ta’lim tizimidir. Usi ishlar oddiy, me’yorda rivojlan’an bolalar ukuv orinlarida amalga oshiriladi. Inklyuziv-jalb etish (vklyucheniye)degan ma’noni an’latadi, ya’ni jismoniy yoki ruxiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalardi sog‘lom ten’doshlari bilan uzaro bog‘lanib, birgalikda ta’lim olishidir. Buni amalga oshirish ushin har bir Bolaga individual yondoshish, nuqsonidan kelib chiqqan xolda ma’lum u ushin qulay sharoit yaratish, kerak bulsa, dastur va rejani qisman uzgartirish va x.k. Anomal Bola uyiga yaqin, o‘ziga qulay ommaviy bog‘cha yoki Maktabga qatnaydi. U yerda tiykarg’i ishni tarbiyachi yoki sinf rahbari amalga oshiradi. Xar bir Maktabga shekemgi ta’rbiya muassasasida yoki Maktabda maxsus tayyorlan’an resurs tarbiyachi bulib, u gurux tarbiyachisiga maslahatlar beradi va kumaklashadi: maxsus uqitish uskunalari, aparatlari bilan ta’minlaydi; ota-onalar,o‘qituvchilar bilan tushuntirish ishlari utkazadi: dars jadvali, dasturga, kerak bulsa ,uzgartirishlar kiritadi, ularni asoslab beradi; o‘qituvchilardi malakasini oshiradi, bilim maxoratini boyitadi; sog‘likni saqlash xizmatlarini tashkil etadi, qulay psixologik muxitni yaratadi. Jismoniy yoki ruxiy rivojlanishida nuqsoni bulgan Bolani oddiy bog‘cha yoki Maktabga joylashtirish integratsiya yo‘lidagi birinchi qadam. Ta’lim integratsiyasinin’ turli shakllari va darajalari mavjud. Jismoniy integratsiyada nogiron va sog‘lom Bola orasidagi jismoniy tafovvut iloji boricha kamaytirilishi lozim. Buning ushin maxsus sinf yoki bulim tashkil etilishi mumkin. Funksional integratsiyada nogiron va sog‘lom Bola orasidagi funksional tafovut iloji boricha bartaraf etilishi lozim. Buning ushin maxsus yardamga muhtoj bolalardi musiqa, san’at, drammatik tugarak va sportga jalb etish foydalidir.
Ijtimoiy integratsiya ijtimoiy tafovutni kamaytirishga, nogiron va me’yorda rivojlan’an bolalardi uzaro dustlashishga, bir biriga xurmat bilan qarashga undaydi, me’yorda rivojlan’an bolalardi muruvvatli bulishga o‘rgatadi. Jamiyat nogiron kishilarga tug‘ri munosabatda bulishi kerak. Konstitutsiyamizdagi barcha bandlar olar ushin ham ta’alluqli. Har qanday ta’lim integratsiyasi inklyuziv ta’lim sifatini oshiradi. Inklyuziv ta’lim markazida jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor Bola turadi, u’nga har tomonlama g‘amhurlik kursatiladi.
Integratsiyalashgan - muYoshsam, ajratib bu’lmaydigan qism degan maunoni bildiradi. Xar bir Bola ta’limga jalb etilishi lozim. Integratsiyalashgan jamiyatda barchalar ten’ xuquqga ega,bu yaxlit jamiyatdir. Inklyuziv ta’lim tufayli jamiyat integratsiyalashgan jamiyatga aylanadi.
2001 yilda YUNESKO “Ta’lim xamma ushin” dasturini qabul qiladi. Birlashgan Millatlar tashkilotiga a’zo bo‘lgan barcha mamlakatlar, shu jumladan O‘zbekstan Respublikasi xam, Usi dasturga imzo chekgan. Dastur global, ken’ miqyosida “Ta’lim xamma ushin”(Obucheniye dlya vsex) joriy etilishi YUNESKO tomonidan boshlab yuborildi. O‘zbekstanda «Ta’lim xamma ushin» milliy dasturi 2005 yili dekabr oyida qabul etildi. Shu davrdan beri uni endiriw ishlari bosqishma-bosqish amalga oshirilmoqda. Xozirgi kunda ma’mleket tomonidan inklyuziv ta’lim haqidagi xujjatlar su’wretiylashtirilmoqda, hayotiy zaruriyatlardan kelib chiqqan holda turli noma’mleket tashkilotlar chet ellarda bu ishlardin’ ahvolini o‘rganib chiqib, inklyuziv ta’limnin’ ayrim turlarini joriy etmoqdalar. O‘zbekstanda YUNESKONIN’ ta’lim buyicha maslahatchisi yordamida Respublika ta’lim markazinin’ maxsus ta’lim bulimi a’zolari, ”Oila” Ilmiy pedagogik markazi, Nogiron farzandli ayyollar jamiyatlari, ”Umr” markazi, ”Ulibki detyam”halqaro jamiyatnin’ O‘zbekstandagi guruxi (Lorans Mirelett-direktori), ”Umid”markazi, (Maxmudova N.M-direktor), xalqaro” Opereyshin Mersi” tashkiloti (direktor-Andreya Vogt), ”Kenes-” sentr reabilitatsii i trudovoy adaptatsii (direktor-Suleyeva M.M.), ”Beguborlik”-ijtimoiy birlashma (raisi–AbdubekovaD.N), ”PEGAS-AL-FALAK” markazi (direktor-AminovaV.YU.) ”KRIDI”, ”Feniks”markazi (direktor-Yusupova G.S.Navoi viloyatida), Respublika Ijtimoiy adaptatsiya markazi va boshqalar talaygina muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar.
O‘zbekstanda defektologlardin’ olib borayotgan ishlari xam diqqatga sazovor. Maxsus muassasalarda olib borilayotgan ishlarda inklyuziv ta’lim elementlari talaygina. Kup yillardan beri umumta’lim Maktabga shekemgi tarbiya orinlari, Maktablarda maxsus guruh, sinflar tashkil etilgen va muvaffaqiyatli o‘z vazifalarini bajarib kelmoqdalar. Har bir rayondagi yordamchi mexnat ta’limi Maktabi, me’yorda rivojlan’an bolalar ta’lim oluvchi muassasalarda ulgurmovchi o‘quvchilar bilan yil davomida ma’lum ishlarni olib borishmoqda, olar ushin maxsus sinflar tashkil etilgen. Bola uyiga yaqin joylashgan Maktabga qatnaydi. Yordamchi ten’lashtiruvchi sinflar faoliyati, nutqiy guruh yoki sinflar faoliyati ham inklyuziv ta’lim shakllaridan biri bo‘lib xisoblanadi.

1. 
   Alex Moore. Teaching and learning: Pedagogi. Curriculum and culture. USA, 2012. Routledge
   
2. 
   Neil Selwyn Education and Technology: Key issues and Debates. Australia, 2011. Continuum.
   

3. Keith S. Taber. Modelling Learners and Learning in Science Education: Developing Representations of Concepts, Conceptual Structure and Conceptual Change to Inform Teaching and Research, UK, 2013 Springer