O`zbekiston respublikasi oliy va o`ta maxsus ta`lim vazirligi

O‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish. Aqliy tarbiya.
Reja
Bilim ilmiy duneqarashning asosi sifatida..
Dunyoqarash xakida tushuncha..
Ilmiy dunyokarash pedagogik jarayon sifatida..
Aql tarbiyasi va uning vazifalari..

A D eB I YO T L A R

Munavvrov. A. Pedagogika. T-1996y
Tursunov.I. Pedagogika kursi.T-1996y
Piskunova.Varab`eva. Metod pedagogicheskix issledovanii. T-1990
Kadrlar tayarlaudın` milliy dasturi.T-1996j
Pedagogika (ma`ruzalar matni.) Gaybullaev, YOdgorov, Mamatkulova, Toshmurodovalar T-2000y.

TAYaNCh TUShUNChALAR:

Dunyokarash, tushuncha, sezim, armonlar,xayolot, aqliy faoliyat va boshk.
TeKShIRISh UChUN SAVOLLAR:
Dunyokarash nima
Aqliy faoliyat deganimizda nimani tushunasiz
Aqliy tarbiyani berishning kanday yullari bor
Yosh avlodda ilmiy dunyokarashni shaqllantirish barcha davrlarda shu millat mutafakkirlari dikkat markazida bulib kelgan..
Kuldorlik, feodalizm, kapitalizm kabi sinfiy jamiyatlarda shu davrning ukimishli intellegent, mutafakkir olimlaridunyo ilmiga,umuminsoniy madaniyatga uzining kimmatli xissalarini kushgan olimlar Gippokrat, Demokrit, Platon, Arximed, Gegel`, Engel`s, Kant, Shark musulmon dunyosining ma`rifatparvarlari Gazzoliy, Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Baxoviddin Nakshband, Axmad Yassaviy, Kunxuja, Berdax, Ajinyoyaz va boshkalar shular jumlasidandir. Kaykovusning “Kobusnama”, IV asrda yashab ijod kilganxind filosofiBeydabning “Kalila va Dimna” asarlari, Yusuf Xos Xojibning “Kutadgu bilig”, Nosir Xusravning “Saodatnoma”, Sa`diyning “Guliston” va “`Buston”, Jomiyning “Boxariston”, Navoyining “Maxbubul kulub”, Axmad Donishning “Ugillarga nasixat”, bundan tashkari Kur`oni karim, Xadisi Sharif “Chor darvesh”, “Ming bir tun” kitoblari kimmatbaxo ma`naviy ma`daniy meros bulib,Shark xalklari bu kitoblardan ming yillar davomida foydalanib kelishgan.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan istilo kilindi.Bu davrda milliy merosimizga, madaniyatimizga past nazar bilan karovchi shoinistik siyosat usiunlik kilar edi. Shunday bulsa xam bu davrlarda Said Axmad Siddikiy, Furkat, Mukimiy, Xamza, Abdulla Avloniy, Ibrat, Fitrat, Chulpon, Kori Niyoziy, Berdax va boshkalar. bala tarbiyasiga, pedagogikaga oid kuplab asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma`rifatga etaqladilar.Ayniksa Abdulla Avloniy 1913 va 1916 yilda kayta ikkinchi marotaba nashrdan chikkann “Turkiy guliston exud axlok” asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar rivojlanishini urganishda juda katta axamiyatga ega.
Avloniyning fikricha soglom fikr, yaxshi axlok, ilim-ma`rifatga ega bulish uchun dastlab badanni tarbiyalash zarur deb uktiradi.Badanning soglom va kuvvatli bulishi insonga eng keraqli narsadir.Chunki ukimok, ukitmok va urgatmok uchun insonga kuchli,kasalsiz vujud lozimdir. Aql,-deydi u-piri komili, murshidi yagonasidur.Rux ishlovchi, aql boshlovchidir. Inson aql va idroki soxasida uziga keladurgon zarar va zulmlardan saqlanur, er yuzidagi xayvonlarni asir kilib, buynidan boglab iplarining uchini kullariga bergan inson aqlidur.
Kanchadan kancha Kuvginlar, katagonlar, boskinu yonginlarga karamay,, avlodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy- falsafiy, pedagogik va boshka soxalardagi ming-minglab kimmatbaxo kitob va kulyozmalalarda bitilgan ma`naviy merosimiz etib kelgan.Ana shu durdona manbalarda bizning necha ming yillik tariximiz, madaniyatimiz, kuyingki uzligimiz ifodalangan.
Dunyoqarash fakat insongagina xos xususiyat bulib, xayvonot dunyosi, boshka narsa, buyumlar va mavjudodlar uchun bu yotdir, ularda xam dunyokarash buladi, deb uylash bema`nilik bulur edi. Avvalo ta`kidlash lozimki, ilmiy dunyokarash turli kasb egalarida turlicha-tularok, mukammalrok, chukurrok yoki yuzakirok,chalarok , sayoz va kamrok bulishi mumkin.Bunda kishilar tomonidan oldingi ajdodlardan meros bulgan ma`naviy boyliklarni, bilimlarni va xozirgi mavjud bilimlarni uzlashtirish darajalari muxim axamiyatga egadir. Xozirgi sharoitda kishilarning ongi. Dunyokarashlarida yangicha fikrlash yusini mustaxkamlanmasa mustakillikningi goyasi, mazmuni va moxiyati ularga tushintirilmasa katta uzgarish sodir bulmasligi mumkin.
Shuning uchun xam xozirgi muxim dolzarb masala xalkning ongidagi eskicha dunyokarashni uzgartirish, iktisod, siyosat, madaniyat javxalarida yangicha fikrlashni urgatish, mustakillikni mustaxkamlash sharoitida uz xak-xukuklarini anglash va noxush xolatlarning xayotga kirib kolmasliklari uchun, unga karshi kurashishdan iboratdir.Bu esa ilmiy-dunyokarashning tarkibiy kismlaridandir. Aql xar bir insonga xos tugma xususiyat bulib, miya sog bulsa, aql xam yaxshi ishlaydi, aksincha miya kasallangan bulsa aql past, zaif buladi.U dunyoni bilishda, olingi avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarnini va mavjud bilmlarni uzinikiga aylantirib uzlashtirishga kiynaladi.Chunki ilm va bilim bir xil narsa emas.Ilm mavjud,bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan bilib olinadigan narsadir. Aql, did va nazariyaga-farosat, tamiz, bilim amaliyotga, tajribaga ta`luklidir. Shuni anglamok zarurki, tafakkur va til xakidagi muammo bilish bilan chambarchas boglik bulib tasavvur, tushuncha aql, idrok, tafakkur jami bir bulib ong degan falsafiy tushunchani beradi.
Sezgi-kishini urab turgan moddiy dunyo predmet va xodisalrning ongimizda aks etishidir. Hissiy bilish sezgidan tashkari, xissiy kabullash, tasavvur kabi shaqllarga ega bulib, ular xam vokea va xodisalarni chukurrok bilishga xizmat kiladi. Shunday kilib bilish, ilmiy dunyokarash jonli kuzatishdan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga utish orkali amalga oshadi.
Ilmiy-dunyokarash ijtimoiy-tarixiy xodisa sifatida doim vorislik asosida rivojlanadi. Utmish dunyokarashlari yangi davr dunyokarashining ildizini tashkil etib uni xayotbaxsh ozuka bilan ta`minlab turadi.
Har bir davrning dunyokarashi uziga xos bulib, mavjud tarixiy davrda u yoki bu ta`limotni nima uchun xukmron bulganligi bilish uchun oldingi davr dunyokarashining tarixini urganmok zarur. Demak jamiyatda yangicha tafakkur yuritmok uchun albatta utmishni bilmok darkor, chunki yangicha tafakkur osmondan tushmaydi, balki ajdodlar ma`naviy merosi asosida vujudga keladi.
Bu borada diniy dunyokarashga murojaat etmogimiz lozim.Diniy dunyokarashning uziga xos xususiyati shundaki, u tabiy va ijtimoiy xodisalar moxiyatini ularning uzidan emas, balki tabiatdan tashkarida Olloxning kudratiga boglab, xamma narsada va xar erda iloxiy kuchlarning ta`siri, mu`jizaviy kuchi bor deb tushintiriladi.
Din va diniy dunyokarashga yakin utmishimizda bir tomonlama yondoshilib, uning axlokiy munosabatlarni takomillashtirishdagi roli tugri tushinilmay kelindi. Dinga karshi kurash davrida din bilan boglik bulgan rasm-rusmlarimiz, urf-odatlarimiz, milliy kadriyatlarimiz xam inkor etildi.
Endi bu soxadagi xatoliklar tuzatilmokda.Islom madaniyati jaxon madaniyatining ajralmas kismi ekanligi anglanmokda.
Falsafiy dunyokarashning uziga xos xususiyati u dunyoni kanday bulsa, shundayligicha, xech bir yot narsani aralashtirmay mubolagasiz tushintiradi, falsafiy dunyokarash kishilarga tabiat. jamiyat , inson tafakkuri rivojlanishining eng umumiy konuniyatlari xakida bir butun, yaxlit ma`lumot berib, mifologiyadan farkli ravishda insonni kurshab olgan moddiy olamni xech kim tomonidan yaratilmaganligini, abadiyligini, insoniyat jamiyati tarakkiyoti sabablari va moxiyatini, uziga xos xususiyatlarini konuniyatlarini ilmiy asosda tushintirib beradi. Falsafiy dunyokarash butun mavjudot – organik va anorganik dunyo, insoniyat va usimliklar dunyosi uzgarmas, kotib kolgan emas, balki doim usish, uzgarishda, rivojlanishda. Boglanishda va xarakatda deb uktiradi.
Falsafiy dunyokarash kishilarda olam xakida bir butun, tugri, yaxlit dunyokarashni shaqllantirishdan tashkari barcha fanlar uchun dunyoni bilishdagi metodologik kurol xamdir.Shuning uchun xam boshka fanlarni falsafadan va falsafani boshka fanlardan ajratish mumkin emasdir. Bilimni egallash murakkab jarayon bulib, u insonlarda eng avvalo fiziologik jixatdan barkamollikni, ya`niy o asosiy sezgi organlarini bus-butun bulishini xamda bilim olish uchun tinimsiz mashk kilishni talab kiladi.
Dunyoning kurki insondir.Inson uz guzalligi va murakkablig bilan er yuzidagi barcha maxlukotlardan afzaldir. Inson tafakkuri vositasida ilm egallaydi.Ilm tufay li dunyoni biladi va uni boshkaradi. Xayvonlar tabiatga moslashib yashayveradilar. Inson esa tabiatni uziga moslashtiradi, uzgartiradi.
Tabiatni uzgartirishda vosita buladigan ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda gen(zot) ning xam juda axamiyati katta.Oldingi evropalashtirilgan ta`lim va tarbiya uslubimizda kilingan xatolarning eng kattasi, bizningcha, zotga e`tibor bermaslik bulib, biz ta`lim oluvchining kobiliyatiga, uning zotiga e`tibor berib utirmay, agar etarli bilimni bersak kutilgan shaxs shaqllanaveradi, deb uylashimiz edi. Ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda badiy adabiyotni, xalk ogzaki ijodini, ertaqlari, xikoya va kissalarining axamiyati bekiyos. Masalan, “Xadis”larda, “Kalila va Dimna”, “Kobusnoma”, “Ming bir kecha” kabi durdona asarlarda xissiy va mantikiy bilishlarga tegishli matallar, ertaqlar, xikoyalar,baytlar kup bulib, bu ma`naviy javoxirlar yoshlarni ilmiy dunyokarashni shaqllantirishda muxim urin tutadi. Dunyokarash insonda ma`lum ma`suliyat xissi bulishini xam talab kiladi.Masalan, kuzini eb kuyganligi uchun burini kora kursiga utkizib sud kilib utirilmaydi,tugridan-tugri buriniotib tashlanadi, chunki uning ongi yuklig tufayli uning ma`suliyati xam yuk, u kilishi mumkin bulgan ishni kilgan.
Ilmiy dunyokarashni amalga oshirishda kishi narsa va buyumlarning, vokea va xodisalarning kurinib turgan ifodasiga, shaqliga karab emas, balki ularning ichki moxiyatiga, mazmuniga karab baxo berish kerak.
Shunday kilib ilmiy dunyokarashni shaqllantirish bir-ikki , uch kishi yoki btrnecha gurux tomonidan bulmay, balki kupchilik, ijtimoiy fikr tomonidan bajariladigan, ijtimoiy-tarixiy xodisadir. Aql kishining uz irodasi, kalbi va fikri asosida dunyoviy, xayotiy xakikatlarni anglash va ularga uz faoliyatida ma`naviy-insoniy nuktaiy nazardan amal kilishdir.
Aql insonlarning piri komili, murshidi, yagonasidir.Rux ishlovchi,aql boshlovchidir.inson aqli ila din va e`tikodni maxkam kiladi, shariat xukmlariga buysunadi.Insonlarning dusti uning aqlidir, dushmani esa uning nodonligidir.Inson aqli tufayli yaxshilik bilan yomonlikni ajratadi.Olimlarning fikricha, aql ikki turda buladi.Insonni xayvondan ajratib turadigan tugma aqli tabiy va kasbiy bu tabiydir.Inson tabiatdagi aqlni utkirlash va ustirish faoliyati bu kasbiydir.Bu esa aqlni ishlatish,tajriba va ilm olish bilan xosil buladi.U aqlni rivojlantirish uchun xam xar bir kishi xayotdan tajriba orttirishi va ilm-ma`rifat urganishi zarur, xar kimki, aqlga oshno bulsa, jamiki ayblardan poklanadi, xakikatni, anglab,kamolotga etadi.
Abu Nasr Forobiy yozadiki: “Aqlli deb shunday kishini aytamizki, unda utkir zexn, idrrok bulishi bilan birga u fazilatli xam bulsin.Bunday kishi uzining butun kobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan uzini saqlashga va tortishga karatgan bulmogi lozim.Shunday odamgina aqlli va butun fikr yurituvchi deb atash mumkin”. Bolalarning aqlli bulishida oila, maktab, keng jamoatchilikning ta`siri kattadir. Aqlli bolalar kaerda bulmasinlar doimo extiyotkorlik bilan bilim va tarbiyali ekanligini namoyish etadilar.Ularni kurgan, suxbatida bulgan kishilar aqliga taxsin kilib raxmat aytadilar.b unga misol kilib buyuk bobokalonimiz Mir Alisher Navoiyning o-u` yoshida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan bulgan uchrashuvini misol keltirsak buladi. YOsh Alisher muysafidning savollariga burro javob berib u uzining tutishi, aqliva odobi bilan mutafakkir olkishiga sozavor buladi. Bundan kurinib turibdiki, aqlli bolalar xamma joyda kamolu-ta`zim bilan salom beradilar. Odob bilan munosabatda buladilar.
Xakikatdan xam, aqlni ishlatadigan kishi xayotida fakat ezguliklar kiladi va ezgulik kuradi.Lekin aytish joizki, aql, zakovat jixatdan etuk bulmagan inson xech kachon uz Vatanini, uz xalkini, uz dinini, eng asosiysi uzligini anglay olmaydi, uzligini anglamagan inson esa mnkurtga aylanib koladi. Bu esa ertangi porlok kelajagimizning xalokatidir. Bizning bu boradagi en asosiy vazifamiz yoshlarni ma`naviy barkamol, elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan, yurt istikboli uchun kayguradigan komil insonlarni tarbiyalashimiz, ularni kamol toptirishimiz zarur.
Zero, yurtboshimizI.A.Karimov aytganidek: “Ilm, ma`rifat biz uchun bugun xam uz axamiyatini yukotgani yuk,yukolmaydi xam.Aql-zakovatli, yuksak ma`naviyatli kiilarni tarbiyalay olsakkina oldimizga kuygan maksadlarimizga erisha olamiz”.
Komil inson deganda, biz avvalo ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk-atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilimli, ma`rifatli kishilarni tushunamiz.Inson uchchun aql, eshik ochuvchi, axlokiy yul kursatuvchidir.etuk axlok va adob insonning ziynati, donolarning fazilatidir.Aqlli kishiaxlokli bulsagina, xalkiga, mamlakatiga yoru dustlariga naf keltiradi.
Aql-insonningsh epchillik, bunyodkorlik, insonparvarlik sifatlari majmuasidan iboratdir. Allomalardan biri “Agar aqlingni kuli nafsingni jilovini ushlasa, seni yomon yullarga kirmokdan saqlaar, xar narsa kup bulsa, baxosi arzon bulur, aql esa ilm va tajriba soyasida kancha kupaysa, shuncha kimmatbaxo bulur”, demish.
Insonda nima kup rol uynaydi, almi yoki odob degan savol xam kuyilishi mumkin. Ularning ikkalasi xam muxim.Ikkalasini uzida jamul-jam kilgan kishini baramol inson, deb ayta olamiz.Aql va odobning uzviy birlikda ekanligini bir muloxaza kilib kuraylik. Aql, idrokka nisbatan dastsvvalkishining xulk-atvori kuzga tashlanadi.Kishining aql-idroki bulmasa unin odobi yuzaki , sun`iy buladi, uning odamligini bilib turasiz, u odamiyligi va odamligining yuklikidan nafratlanasiz. Xalkimizning uzi chiroyligu suxtasi sovuk, uzi xunugu istarasi issik degan naqllari xam shu ma`noni bildiradi.Zukko odamlarning kalbi odatda pok buladi. Kobiliyatsiz, xulk-atvori bekaror odamlarning yomon yullarga kirib ketishi xench gap emas. Aql-zakovat, extiyoj va ob`ektiv zaruriyatni ongli tushunish bilan boglik bulgan ma`naviyatdir, ya`niy anglangan maksadla tizimidir.Binobarin, xar bir davrning extiyojlari xam, ijtimoiy, iktisodiy tarakkiyoti xam ilmiy tafakkuri saloxiyati darajasi bilan belgilanadi. Biror muammoni xal etish imkoniyatlarini inson uz aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniklaydi.