O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta

Jismoniy  madaniyat  darsini  turlash.  Dars  tarkibi    uning  mazmunini 

belgilaydi. Shuning uchun dars qurilishini, qonuniyatlarini tadqiqot qilishlik eng 

avvalo vazifani to‘g‘ri qo‘yish, manba, metodlarni to‘g‘ri tanlash talab etiladi.  

---

 

 

27 

Darsning  maqsadi  vazifalarini  to‘g‘ri  aniqlashdan  iborat.  Dars 

klassifikatsiyasi  avvalombor  o‘quv  jarayoni  didaktiv  vazifa  va  manbalari 

aniqlashtirish  uchun  zarur.  Shu  bilan  birga  eng  avvalo  dars  tuzilishining 

qonuniyatlariga  ko‘rib  chiqish  uchun  ularning  asosiy  belgilarini  tizimiga  solish 

zarur.  Bularsiz  o‘rganiladigan  nazariya  savollarini  ya’ni  qonuniyatlarini  to‘g‘ri 

tushunib bo‘lmaydi.  

Umumpedagogik 

va 

maxsus 

adabiyotlarda 

maktab 

darsini 

klassifikatsiyasiga  har  xil  yondoshishliklar  mavjud.  Shu  jumladan  jismoniy 

madaniyat  darsi  ham.  Ba’zi  hollarda  ularning  klassifikatsiyasi  didaktiv 

maqsadlarni  amalga  oshirish  uchun  klassifikatsiya  qiladi.  Yangi  materialni 

o‘rganish  darsi,  qaytarish  darslari.  Boshqa  holatlarda  –  o‘quv  materialini  

mazmuniga  qarab,  adabiyot  darsi,  matematika  darsi,  gimnastika  darsi  engil 

atletika  darslari,  uchinchilari  –  o‘rgatish  metodlari  bo‘yicha,  to‘rtinchidan 

o‘quvchilarning  joylashtirish  usuli  bo‘yicha,  beshinchidan  ishni  bajarish.  Dars 

klassifikatsiyasini  yo‘qotadi.  Har  qanday  ilmiy  asoslanmagan  darsni  guruhlash 

maqsadga  muvofiq  emas.  Darslarni  klassifikatsiyalashda  ularni  tashqi 

belgilariga  qarab  emas  uni  mohiyatiga  qaralishi  zarur.  Darslarni  maqsad 

vazifalariga  qarab  bo‘lishligi  tamoyili  didaktikadan  umumiy  joy  olgan 

yo‘nalishiga  o‘xshashlik  jismoniy  madaniyat  darsini  nazariyasida  topdi.  V.V. 

Belinovichni  ta’biri  bilan  aytganda,  bunday  darslar  o‘rgatish,  mustahkamlash, 

o‘rganilganlarini tekshirish maqsadida tashkil qilinadi.  

Jismoniy  tarbiya  darsini  klassifikatsiyasi  N.N.  Efremov  ishlarida  o‘z 

ijobini topdi. U darsni u topini ajratib berdi: 

1)  yangi materialni o‘zlashtirib olish darsi; 

2)  qaytalash 

darsi, 

takomillashtirish, 

o‘zlashtirib 

olganini 

mustahkamlash, mashqlanish; 

3)  shug‘ullanuvchilar bilishni tekshirish; 

4)  shug‘ullanuvchilarni 

bilim, 

malakalarini 

hamda 

jismoniy 

tayyorgarligi darajasini tekshirish-nazorat qilish; 

5)  aralash tipdagi dars tipi, o‘quv mashqlanish. 

---

 

 

28 

Bu  klassifikatsiyada  faqat  bir  dars  etishmaydi,  bu  ham  bo‘lsa  kirish. 

O‘rgatish jarayonini boshlanishi uchun dars. Bunday darslar maktab amaliyotida 

ham juda ko‘p qo‘llaniladi. Qoidaga ko‘ra o‘quv yilini boshlanishida o‘tiladigan 

darslar. Kirish darslari esa choraklarni boshida, dastur bo‘yicha yangi bo‘limga 

o‘tilganda.  Bunday  darslarni  maqsadga  muvofiqligini  ko‘p  o‘qituvchilarni 

tajribasi ko‘rsatmoqda.  

Dars  tipini  har  xil  bo‘lishi  o‘quvchilarni  yoshi,  shug‘ullanish  joyini 

talabga javob berishi, ob-havo darsda kerak bo‘ladigan sport asbob anjomlarini 

etarli bo‘lishi va boshqa shartlar sabab bo‘ladi. 

O‘quv  metarillarini  turlariga  qarab  darslarini  klassifikatsiyalash  mavjud 

bo‘lgan.  Shunday  ekan  quyi  sinflarda  fiziologik-psixologik  holatlarga  qarab 

darsni  mazmuni,  o‘quv  materiallini  mazmuni,  umumlashtirilgan  qiskartirgan 

xarakterga ega bo‘ladi. 

Maktab  yoshdagi  kichik  bolalarga  bir  xildagi  o‘quv  materiallini  berish 

mumkin  emas,  chunki  yosh  organizm  tez  charchaydi,  toladi  hamda  bolalarga 

qiziqishni  yo‘qotadi.  Bir  so‘z  bilan  aytganda  o‘rgatish  o‘qitishni  samarasini 

yo‘qoladi.  Shuning  uchun  quyi  sinflarda  imkoni  boricha  xilma  xil  materiallni 

o‘tish  talab  qilinadi.  Shunday  ekan  xilmag‘xil  vositalardan  iborat  bo‘lgan 

darslarni  aralash  darslar  deb  bo‘lmaydi  yoki  gimnastika  darsi,  basketbol  darsi, 

engil  atletika  darsi  deb  bo‘lmaydi.  O‘rta  va  yuqori  sinflarda  asta-sekinlik  bilan 

aniq dars vositalarini kiritish talab etiladi. Bu albatta to‘liq qonuniyatlarga  mos 

tushadi  hamda  talab  darajasiga  ega  bo‘ladi,  uni  bu  o‘quvchilar  aniq  sport  turi 

bilan shug‘ullanishi hohlaydilar va ma’lum natijalarga erishishni istaydilar. 

Darsni  uch  qismga  bo‘linishi  va  ularni  doimiyligi  uni  ichki  tuzilishini 

tasnifi bermaydi. Chunki dars juda ko‘p detallardan iborat bo‘ladi. 

Dastlab  darsga  tanlab  olingan  mashqlar  tarkibi  bo‘yicha  muhokama 

qilinganda,  ularning  ketma  ketligi  davomiyligi  «dars  sxemasi”  deb  aytilgan. 

So‘ng  dars  vazifasi,  manbasi  va  metodi  buyicha  baholanganda  “dars  rejasi” 

atamasini ishlatgan. 

---

 

 

29 

Dars  tarkibi  –  bu  uni  qismlarini  soni  ularni  tayinlanishi  va  mazmuni 

ketma-ketligi, har bir qismi davomiyligi, tarkibiy qismi, kirish, asosiy, yakuniy. 

Faqat  qismlar  alohida-alohida  ajratilib  o‘tilish  ko‘p  vaqtni  olmasligini  uqtiradi. 

Biroq  darsda  uni  qismlarini  farqlaydigan  bo‘lsak  bu  holda  uni  qismlari 

to‘g‘risida  so‘z  yuritish  shart  emas.  Chunki  bu  siz  ham  ular  o‘zaro  bog‘lanib 

ketadi.  Boshlang‘ich  sinflarda  tayyorlov  mashqlari  o‘tilganda  o‘qituvchi 

tomonidan  mashqlar  sekin  asta  bir  vaqtning  o‘zida  chiroyli  ko‘rsatilib 

mazmunan aniq, atamalarni to‘g‘ri so‘zlab berishi talab etiladi. Biroq doimo bir 

xil  mashqlarni  qaytarish  sonini  ko‘paytirib  yuborish  ham  maqsadga  muvofiq 

emas.  O‘quvchilarni  anatomo-fiziologik  xususiyatlarini  hisobga  olish  talab 

etiladi. 

O‘rta va yuqori sinflarda darsni tayyorlov qismi bir oz cho‘zilgan bo‘lishi 

mumkin so‘zlab, ko‘rsatib berishga ketadigan vaqtni hisobini olish zarur. 

Tajribali  o‘qituvchilar  tomonidan  o‘tilayotgan  xilma  xil  fandagi  dars 

qismini tahlili shuni ko‘rsatadiki tayyorlov qism, asosiy qism, yakuniy qismlarni 

o‘zaro munosabati shug‘ullanuvchilarni yoshi, dars tipiga bog‘liq bo‘ladi. Quyi 

sinflarda qismlarni taqsimlanishi bir xilda, ammo tayyorlov qismidan bir oz farq 

qiladi. Masalan birinchi sinflarda tayyorlov, asosiy yakuniy qismini davomiyligi 

13  min,  asosiy  20  min,  yakuniy  12  min.  Yuqori  sinflarda  bolalarni  anatomo-

fiziologik  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  bolalarni  organizmi  tayyorlash 

so‘zlab  berish  ko‘rsatishlar  biroz  sekinroq  kechadi,  jismoniy  yuklarni 

pasaytirish,  dars  joyini  jihozlash  va  ularni  yig‘ishtirib  olish,  darsga  yakun 

yasash, uyga vazifa berish. 

Biron ko‘zlab tashkil qilingan elementlarni davomiyligi 20-25 min davom 

etishi  mumkin.    Umuman  olganda  darsni  tayyorlov  qismi  uchun  olingan 

mashqlar  asosiy  qismidagi  vazifalarni  hal  etish  imkonini  berishi,  yakuniy 

qismdagi  beriladigan  mashflar  asosiy  qismdan  kelib  chiqqan  bo‘lishi  talab 

etiladi.  Ya’ni  dars  boshlanishidan  oldin  o‘quvchini  yurak  urishi  65  ta  bo‘lsa 

ya’ni tinch holatda – bo‘lsa darsdan so‘ng – bo‘lishi kerak. Boshlang‘ich bilan 

---

 

 

30 

yakuniy qismdagi farq 70 ta bo‘lishi kerak. Darsga qo‘yilgan asosiy mashqlarni 

bajarish uchun dars vaqtini 28-50% sarflanadi. 

Maktabdagi  jismoniy  tarbiya  darsi  asosiy  pedagogik  kategoriya  tizimi 

sifatida  qaraladi.  Ularni  o‘rgatish,  tahlil  qilish,  yozish,  oson  bo‘lishi  uchun 

alohida tahlil qilinadi. O‘qituvchining asosiy vazifalaridan biri, o‘quvchilarning 

o‘quv  ishlarini  tashkil  qilishdan  iborat.  “O‘quv  ishlarini  tashkil  qilish” 

tushunchasi  jismoniy  tarbiya  darsi  jarayonida  eng  oldi  bilan  uchta  aniq 

o‘qituvchi faoliyati bilan o‘z ichiga oladi:  

1)  boshqarish; 

2)  joylashtirish; 

3)  ma’lum tartibda qo‘yilgan vazifalarni hal qilishdan iborat. 

Mavjud adabiyotlarda “darsni olib borish”, “o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilish 

metodlari” va boshqalar, jumladan “frontal”, “guruhli” va “individual” metodlar. 

O‘quvchilarni  joylashtirish  va  ishlarni  bajarish  tartibi  darsda  sifatida 

qo‘llaniladi.  Darsda  o‘quvchilarni  joylashtirish,  qo‘yilgan  vazifalarni  bajarish 

tartibidan farq kilmog‘i kerak ko‘p hajmdagi vazifalarni qo‘yish aniq pedagogik 

tushunchalar  bilan  bog‘liq  atamalarni  qo‘llash,  zqituvchi  bilan  metodistlarni 

o‘zaro tushunishi qiyinlashtiradi. 

Jismoniy  tarbiya  jamoa  bo‘lib  yoki  yakka  tartibda  ishlarni  bajarish  eng 

avvalo  o‘quvchilarni  boshqara  bilishdan  iborat.  Uning  asosiy  usullari:  buyruq, 

topshiriq,  ko‘rsatish,  hisob  sanash,  shu  bilan  birga  ko‘rish,  ovozli  shartli 

belgilar. 

Buyruq o‘zining qisqaligi, aniqligi, talabchanligi bilan ma’lum. Ular assal 

turganidan  topshiriqlarni  bajarishda  qo‘llaniladi.  Buyruq  atamalari  quyi 

sinfdanlardan qo‘llanilib yuqori sinflarda murakkablashtirib boriladi. 

Quyi  sinflarda  buyruqlar  biroz  sekinlashtirilgan  holda  berilishi  talab 

etiladi.  Buyruqlar  ma’lum  komota’lim  topshiriqlarni  berishda  qo‘llaniladi. 

Shuning uchun farmoyish u yki bu narsani bajarish tahlil qilinadi. 

Darsda o‘quvchilarni boshqarish uchun yorug‘li va ovozli shartli ovoz va 

belgilar  ishlatiladi  bu  shartli  belgi  yoki  ovozlar  oldindan  kelishib  olinadi. 

---

 

 

31 

Masalan,  qarsak,  svstok  ishorali  bilan  to‘liq  dars  o‘tish  mumkin.  Quyi  sinf 

o‘quvchilarini harakat faoliyatini tartibga keltirish, me’yorini belgilashda ovozli 

signallardan  foydalanish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Oldindan  kelishib  olingan 

ishoralarni  qo‘llash  o‘qituvchiga  rohat  bag‘ishlaydi.  Darsda  o‘quvchilar 

faoliyatlarini  boshqarishni  juda  ko‘p  usullari  mavjud.  Bu  holda  albatta 

shug‘ullanuvchilar  yoshini  hisobga,  dars  o‘tish  joyini,  sharoitini,  qo‘yilgan 

vazifalarni  o‘quvchilar  tomonidan  qanday  o‘zlashtirib  olinganligini  hisobga 

olish talab etiladi. 

Darsda  o‘quvchilarni  joylashtirish  o‘quv  ishlarining  asosiy  usuli 

hisoblanadi. Uch usuldan iborat: 

1)  o‘quvchilarni bo‘lmasdan, bir butun joylashtirish, frontal; 

2)  bo‘limlar, zvenolar bo‘yicha, komanda bo‘yicha, guruhli; 

3)  har bir o‘quvchini alohida-alohida, yakka tartibda joylashtirish. 

Har bir usul ko‘p variantni o‘z ichiga oladi. Masalan, gimnastika darsida 

barcha o‘quvchilarni bir bukilib joylashtirish mumkin, kolonna, sherenga, doira 

yakka tartibda guruhli bo‘lishi mumkin, ko‘rsatilgan joy yoki snaryadlar oldida. 

U  yoki  bu  usulni  qo‘llash  ko‘p  soni  omillarga  bog‘liq  o‘quvchilarning 

yoshi tayyorgarligi dars tipi va turi, mashg‘ulot o‘rni, zaruriy asbob anjomlarni 

mavjudligi,  yordamchilar  soni.  Biroq  aniqlovchi  omillar  bo‘lib  dastur  o‘quv 

materiallari hisoblanadi.  

O‘quvchilarni 

joylashtirishning 

xilma-xil 

usullari 

mashqlarni 

takomillashtirish,  o‘zlashtirib  olinganligini  aniqlash  maqsadida  qo‘llaniladi. 

Masalan, sinf o‘quvchilarini ko‘p guruhlarga bo‘lib yuborishlik yoki snaryadlar 

bo‘lib yuborish, ularni joylashtirish, ularni jismoniy yuk olish hajmini oshiradi. 

Mavjud  adabiyotlardan  joy  olgan  “doiraviy    mashqlanish  metodi”, 

mashqlarni  doiraviy  bajarish”  “doiraviy  metodi”,  bu  metodlar  to‘g‘ri  deb  tan 

olish mumkin, lekin biroq. “shakl” bilan metodni almashtirib yubormaslik kerak. 

Bizga  ma’lumki  “Doiraviy  mashqlanish”  o‘z  ichiga  ma’lum  vazifalarni, 

vositalarni  va  manbalarni,  metodlarni  oladi.  O‘zidan  o‘zi  ma’lumki  jismoniy 

mashqlar  mashg‘ulotlarni  tashkil  qilish  shaklini,  asosiy  o‘ziga  xos  komponenti 

---

 

 

32 

“doiraviy  mashqlanish”  -  joylashtirish  metodi,  mashqni  bajarish  tartibi  ya’ni. 

Agar “doiraviy mashqlanish” metod hisoblansa u holda darsni shakl emas metod 

deb  atash  mumkin.  Asosiy  pedagogik  kategoriyalarni  aniqlash  o‘qituvchi  bilan 

metodist o‘rtasida o‘zaro tushunishlik deb atash mumkin. 

Jismoniy tarbiya darsida o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilishdan tashqari 

“boshqarish”  va  joylashtirish  bilan  birga  ma’lum  ishni  tartib  bilan  hal  etish 

masalasini ham etish deb tushunmoq zarur. Adabiyotlarda bu masala yuzasidan 

ma’lum  bir  asoslangan  taklif  yo‘q.  Shu  bilan  birga  amaliyot  ko‘p  vazifani 

bajarish usullarini ishlab chiqdi. Ularni aniq uch guruhga bo‘lish mumkin: 

1)  barcha  o‘quvchilar  tomonidan  topshiriqni  bir  vaqtda  bajarilishi, 

frontal, navbatma-navbat; 

ular o‘quvchilar qanday joylashishidan kat’iy nazar qo‘llanishi mumkin. U yoki 

bu  usulni  qo‘llash  darsni  tipi  va  turiga  o‘quvchilar  yoshiga,  ularni  jismoniy 

tayyorgarligiga,  darsga  taalluqli  bo‘lgan  anjomlarni  mavjudligi,  jihozlanishiga 

bog‘liq. Qator jismoniy mashqlarni bajarishda yoki u yoki bu mashqni bir necha 

bor qaytalashda ”alohidalik” yoki bir butunlik”, potok usuli qo‘llaniladi. 

Alohidalik  usuli  qo‘llanganda  har  bir  mashqdan  so‘ng  tushuntirish, 

ogohlantirish, ko‘rsatma berish. O‘quvchilarni yakka tartibda joylashtirish usuli 

afzalligi  shundan  iboratki  har  bir  mashqni  bajarilish  sifatini  nazorat  qilish, 

ko‘rsatma berish, o‘quvchi uchun oson bo‘ladi. Masalan, bizga ma’lumki frontal 

usulida joylashtirishni afzalligi juda ko‘p mashqlarni shu usulda bajarilsa darsni 

absalyut  zinchligi  hamda  M.Z.  motor  zichligi  yuqori  bo‘ladi  demak  darsga 

qo‘yilgan  vazifalar  to‘liq  hal  qilindi  degan  xulosani  chiqarishimiz  mumkin. 

Darsni  umumiy    zinchligini  aniqlashda    ya’ni  A.P.Z.,  da  foydasiz  ishga 

sarflangan  vaqtini  umumiy  foiz  100  %  teng  bo‘lmaydi,  demak  o‘qituvchi 

berilgan vaqtdan to‘g‘ri ijobiy foydalana olmaydi degan xulosani chiqarishimiz 

mumkin. 

Jismoniy  tarbiya  jarayonida  qo‘llaniladigan  metodlar,  hal  etiladigan 

vazifalardan  kelib  chiqqan  holda  bo‘linadi:  tarbiya,  o‘rganish,  rivojlantirish 

metodiga  bo‘linadi.  Bu  asosiylaridan  tashqari  yana  qator  usullar  mavjud: 

---

 

 

33 

rahbarlik,  tashkil  qilish,  yordamchi  metodlar,  asoslashtirishi,  jismoniy  yuklarni 

me’yorlash, yordam berish, tadqiqot, tanlash. Biroq jismoniy tarbiya nazariyasi 

ta’limot  to‘g‘risida  juda  oz.  Ko‘pchilik  o‘rgatish  metodi  -  bu  o‘qituvchi  bilan 

o‘quvchi  o‘rtasidagi  ishlar  usuli  deb  hisoblaydilar  qaysiki  buning  yordamida 

o‘quvchilar tomonidan bilimlar o‘zlashtirib olinadi. Bilim, ko‘nikma shakllanib 

boradi, dunyoqarashi rivojlanadi, qobiliyati o‘sadi, bu erda rahbarlik va tashkiliy 

shakllar  deb  tanishish  mumkin.  Jismoniy  tarbiya  nazariyasini  rivojlanish 

jarayonida  uni  mazmuni  sifat  tomonga  o‘zgaradi,  maqsadi,  vazifasi,  manbasi, 

shartlari,  tamoillari  va  metodlari.  Mazmunini  o‘zgartirish  orqali  eski  shaklli 

tashlab yuboriladi, yangisi esa uni mazmunini o‘zgartirishga olib keladi. Bunga 

misol qilib maktab darsini ko‘rsatish mumkin, mana to‘rt yuz yildan ortiq o‘quv 

– tarbiyaviy jarayoni asosiy shakli bo‘lib kelmoqda. Chunki darsning mazmuni 

maktab dasturi materiallari belgilaydi. 

Dars  mazmunining  hamma  elementlari  darsni  tashkiliy  jarayonida 

o‘qituvchi  tomonidan  tuzilishi  kerak.  Darsni  tashkil  etish  uchun  organizm 

mavjudligini  biologik  qonuniyati,  uni  ish  qobiliyatini  aniqlash  va  o‘quv 

tarbiyaviy  jarayoni  mantiqligi  asos  hisoblanadi.  Ish  qobiliyatchanlikni  to‘rta 

xonasi mavjud: start oldi holatini zonasi va vaqtincha ish qobiliyatini yo‘qotish 

zonasi. 

O‘quv tarbiya jarayonining mantiqi quyidagilarni talab etadi:  

1)  shug‘ullanuvchilar faoliyatiga bilishni izchillik bilan kiritish; 

2)  zaruriy jismoniy ish qobiliyatiga izchillik bilan erishish; 

3)  ma’lum  mashg‘ulotda  belgilangan  ta’lim,  tarbiyaviy  va 

sog‘lomlashtirish vazifalarini izchillik bilan hal etish; 

4)  o‘quvchilarni  keyingi  muvaffaqqiyatli  faoliyatlariga  yordam 

beruvchi organizmni ishdan so‘ngi yaxshi holatini ta’minlash. 

Bular  darsni  uch  qismga  bo‘lishi  sharti  bilan  bog‘liq:  tayyorlov,  asosiy  va 

yakuniy. Darsni uch qismga bo‘linishi, u o‘z bir butunligini yo‘qotadi degan gap 

emas. Aksincha, har bir qism oldindagilardan kelib chiqib keyingilarni mantiqiy 

to‘ldirib borishi kerak.  

---

 

 

34