O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

 
5.8. Akkreditivning boshqa turlari – tovon akkreditiv, revolver akkreditiv 
va rezerv akkreditiv 
 
Xalqaro  tijorat  bitimlarda  ko‘pincha  chaqirib  olinmaydigan  akkreditivlar 
ishlatiladi. Akkreditivlar chaqirib olinadigan ham bo‘lishi mumkin, ular  to‘lovchilar  
oldin  bekor  qilmagan  bo‘lsagina    benefistigarga  to‘lovni  olish  huquqini  beradi.  
Akkreditivlar taqdim etish ( talab etish) bo‘yicha shoshilinch bo‘lishi yoxud ma’lum 
vaqt  o‘tgach  shoshilinch  bo‘lishi  mumkin  (masalan,  hujjatlarni  taqdim  etilganidan 
keyin olti oy o‘tgach). Bosh akkreditiv benetsifarning huquqilarni kimgadir o‘tkazish 
huquqini  cheklamaydi,  maxsus  akkreditiv  esa    cheklab  qo‘yadi.  Akkreditivdagi 
mablag‘  kamayib  borsa,  benefitsiar  akkreditivning  jami  miqdoriga  tratta  qo‘shib 
bersa yoki uning amal qilish muddati tugasa, u mahkamlangan deb nomlanadi. 
Tovar  brokerlarida  quyidagi  muammo  yuzaga  keladi,  ular  bir  tovar  yuzasidan 
ikkita  kelishuv  tuzishadi.  Bir  kelishuv  bo‘yicha  ular  tovarni  xaridorga  sotishadi, 
ikkinchisi bo‘yicha shu tovarni tovar yetkazib beruvchidan sotib olishadi. Agar ikkila 
holda  ham  tovarga    to‘lash  akkreditivlardan  amalga  oshirilsa,  unda  broker  birinchi 
bitimda akkreditiv bo‘yicha benetsifar (sotuvchi), ikkinchi bitimda to‘lovchi (xaridor) 
bo‘ladi. Agar har bir akkreditiv bo‘yicha bir xil hujjatlar talab etilsa, broker o‘zining 
huquqlarini,  bankka  akkreditiv  bergan  birinchi  akkreditivga  o‘tkazishi  mumkin. 
Bunday harakatlarga turtki bo‘lib, akkreditivlarda  ma’lum vaqtdan keyin shoshilinch 
bo‘ladigan trattalar ishlathilishi  mumkin (masalan, taqdim etilganidan keyin 30 kun 
o‘tgach).  Bu  tovon  akkreditivning  shartidir  –  u  xaridor  krediti  yordamida  yuk 
yetkazib beruvchidan tovarni sotib olish imkoniyatini beradi.  Bunday shartlarni duos 
akkreditiv  olishda  bajarish  osonroqdir.  Biroq  maxsus  akkreditivlarni  ishlatish  ham 
mumkin, ular banklarga ularni taminlash uchun mablag‘ ajratishadi. 
“Bitirib”  topshiriladigan  shartnomalar  soni  tez  o‘sib  borayotgani  revolver 
akkreditivlardan  foydalanishni  kengaytirib  yubordi  (masalan,  metallurgiya  yoki 
stement  zavodini    buyurtmachi  kelib  shunday  kalit  solib,  ishni  boshlab  yuborishi 
mumkin  bo‘lgan  darajada  ).  Chunki  bu  akkreditivlarda  to‘lovlarni  o‘tkazilishining 
birinchi  bosqichlari  tugashi  bilan  olish  hamda  keyingi  bosqichlarni  boshlash 
mumkindir.  Odatda  sof  (boshqa  hech  qanday  hujjat  talab  etmaydigan)    va  taqdim 

---

84 
 
etilganidan  keyin  shoshilinch  bo‘lgan  revolver  akkreditivlar    maxkamlangan 
akkreditivlar  kabi  o‘sha  huquqiy  meyorlarga  bo‘ysunadi  va    amal  qiladi.  Ammo 
tafovutlar ham mavjud:  
1-import qiluvchi aksariyat hollarda akkreditiv vositasida tayyor mashulot uchun 
emas,  balki  import  qilinayotgan  (qurilish)  xizmatlar  va  xomashyo  uchun  to‘lovni 
amalga oshiradi,  
2-import  qiluvchi  (to‘lovchi)  benetsifarga  (xorijiy  qurilish  kompaniyasiga) 
akkreditivdan  to‘lovni  amalga  oshirganidan  keyin  xar  gal  akkreditiv  miqdorini 
benetsifar  bilan  kelishilgan  midorgacha  (akkreditiv  bergan  bankka  to‘lov  tarzida) 
to‘ldirib qo‘yyadi. Revolver akkreditivlar hujjatlashtirilgan bo‘lishi mumkin (turilish 
bosqichlari  tugaganligi  haqida  hujjat  taqdim  etilishini  talab  etishi  mumkin),  Biroq, 
bunday orqali hujjatlarni olishdagi mamuriy to‘siqlar aksariyat pudratchilarni boshqa 
norasmiyro  usullarni  qidirishga  majbur  etadi.  Bu  esa,  o‘z  navbatida,  to‘lovchining 
pudratchiga ishonch bilan qarashini talab etadi, yani to‘lovchi serigining,  belgilangan 
muddat  kelmaguncha,  akkreditivdan  pul  olmasligiga  ishonchi  komil  bo‘lishi  kerak. 
Natijada,  revolver  akkreditivlardan  to‘lovlarning  eng  katta  miqdori  turilish 
shartnomasi umumiy bahosining katta bo‘lmagan ulushini tashkil etadi.   
Odatda, uchinchi dunyo mamlakatlarining hukumatlari “bitirib” topshiraladigan 
loyixalarni  amalga  oshiruvchi  xorijiy  firmalardan  ishlarni  puxta  va  shartnomaga 
muvofiq amalga oshirishlari bo‘yicha moliyaviy kafolat talab etadilar. Yetarli kafolat 
sifatida  bank  obligastiyalari  xizmat  qilishi  mumkin,  ular,  agar  shartnoma  shartlari 
bajarilmasa, to‘lovlar amalga oshirilishini kafolatlaydi, hamma AS banklariga bunday 
obligastiya  berish  tayilangan.  Biroq,  ular  muqobil  yo‘l  topishdi  –  rezerv  akkreditiv 
(stenbay).  Uning  shartlariga  ko‘ra,  pudratchi  (to‘lovchi)  bank  (akkreditiv  beruvchi) 
bilan shartnoma tuzadi, unga asosan, pudratchi uchinchi dunyo mamlakati hukumati 
foydasiga  chaqirib  olinmaydigan  akkreditiv  ochadi,  unda  to‘lov  ma’lum  hujjatlar 
yoki,  sof  akkreditivda  bo‘lganidek,  benetsifarning  oddiy  talabi  bo‘yicha  amalga 
oshiriladi. 
Akkreditiv,  tovarning faktura bahosi hamda kredit,  tovar sifatini oshirish uchun 
bonifikastiya evaziga foiz va boshqalar qo‘shilgan mablag‘ miqdoriga ochiladi.