O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

                
1.4. Xalqaro shartnomalarning asosiy turlari 
 
Fuqarolik huquqiy shartnomalari asosan mulkiy munosabatlarni rasmiylashtirish 
uchun  tuziladi.  Сhunonchi,  nashriyot  shartnomasi,  sahna  asari,  kinosstenariylar  va 
boshqa shartnomalar uchun xarakterlidir. 
Bunday shartnomalar taraflarning mulkiy huquqlari va burchlarigina, chunonchi, 
mualliflik  xaqi  to‘g‘risidagi  shartlarni,  muddatlarni  buzganlik  uchun  javobgarlik 
belgilamay,  balki  nomulkiy  huquqlarni  ham  ko‘rsatadi.  Masalan,  muallif  o‘z 
asarining nomini ko‘rsatib yoki anonim tarzda chiqarishi,  asari matniga  o‘zgartirish 
kiritishga ruxsat berish-bermaslik singari nomulkiy huquqlarni ham belgilaydi. 
Xalqaro shartnomalarning asosiy turlari: 
1)  Oldi-sotdi shartnomasi; 
2)  Mol-mulk yollash shartnomasi; 
3) Litsenziya beruvchi-huquqlaridan foydalanish uchun litsenziya shartnomasi; 
4) Saqlash shartnomasi; 
5) Komissiya shartnomasi; 
6) Yuk tashish shartnomasi; 
7) Topshiriq shartnomasi; 
8) Transport ekspedistiyasi shartnomasi; 
9) Sug‘urta shartnomasi; 
10) Kredit shartnomasi; 
                                                 
5
 Lukashuk I.I., Saidov A.X. Hozirigi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari: Darslik. – Toshkent: «Adolat», 2006. – 
154-b. 

---

18 
 
11) Sovg‘a shartnomasi; 
12) Topshiriq berish shartnomasi; 
Fuqarolik huquqi bo‘yicha shartnomalar shartnomada ishtirok etayotgan taraflar 
o‘rtasidagi huquq va  majburiyatlarning  o‘zaro taqsimlanishiga qarab bir tomonlama 
va ikki tomonlamaga bo‘linadi. 
Bir  tomonlama  shartnomada  ishtirok  etayotgan  taraflarning  biriga  faqat  huquq 
berilib,  ikkinchi  tarafga  esa,  faqat  majburiyat  belgilanadi.  Masalan,  qarz 
shartnomasida  qarzdor  olgan  pul  summasini  talab  qilish  huquqiga  ega.  Ikki 
tomonlama  shartnomada  esa  xar  ikki  taraf  ham  huquq  va  majburiyatga  ega  bo‘ladi. 
Bunday  shartnomaga  olidi-sotdi  shartnomasini  misol  qilib  keltirish  mumkin.  Bu 
shartnoma  bo‘yicha  sotuvchi  sotilgan  ashyoning  bahosini  talab  qilish  huquqiga  ega 
bo‘lib,  sotilgan  ashyoni  oluvchiga  topshirishga  majbur.  Oluvchi  esa  –  olayotgan 
ashyoning  bahosini  to‘lashi  zarur  bo‘lib,  sotib  olingan  ashyoni  talab  qilib  olishga 
haqli. 
Xalqaro shartnomalar yana quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1)  Umumiy  ko‘rinishdagi  shartnomalar-  ukki  davlat  o‘rtasidagi  diplomatik 
aloqalarni o‘rnatishda qo‘llaniladigan shartnomalar. 
2)  Maxsus  shartnomalar-  bir  necha  davlatlar  o‘rtasidagi  iqtisodiy  aloqalarni 
o‘rnatishda qo‘llaniladigan: 
a) savdo shartnomalari; 
b)soliq shartnomalari; 
v)investitsiyalarni  himoyalash  to‘g‘risidagi  –  kapital  qo‘yilmalar  va 
sug‘urtalashga doir  shartnomalari. 
  K. Smittgoff tashqi savdo bitimlarini shartli ravishda 2 ta guruhga bo‘ladi:  
«Xalqaro  oldi-sotdi  kelishuviga  asoslangan  bitimlar    predmeti  xorijda  xizmat 
ko‘rsatish  bitimlari  deyiladi.  Masalan,  boshqa  mamlakatlarda  obyektlarni  qurish  va 
boshqalar».  
Тashqi-iqtisodiy,  tashqi-savdo  bitimlarini  o‘rganishga  o‘tishdan  oldin,  ularning 
o‘zi  nima  ekanligini belgilab olish  kerak. Bu  yerda turli xil nuqtai nazarlar  mavjud 
bo‘lib,  O‘zbekiston  Respublikasiqonunchiligiga  asosan,  bu  teng  huquqli  harakat  
hisoblanadi.  Qonunga  ko‘ra  bitim  deb  yuridik  va  jismoniy  shaxslarning  fuqarolik 
huquqi  va  majburiyatlarini  o‘rnatish,  o‘zgartirish  va  bekor  qilishga  yo‘naltirilgan 
harakati  tan  olinadi.  Bitimlar  bir  tomonlama,  ikki  tomonlama  va  ko‘p  tomonlama 
bo‘ladi.  «Shunday  bo‘lsada,  tashqi  savdo  bitimlariga  haqiqiy  tushunchani 
qonunchilik bermaydi». Turli olimlar tashqi savdo bitimlariga turlicha yondashadilar. 
Bunda  ko‘proq  «xorijiy  element»  (ya’ni  chet  el  yuridik  va  jismoniy  shaxslar)  va 
tijorat (savdo) harakteri nazarda tutiladi.