O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
  Xalqaro    shartnomalar    huquqi:    O’quv    qo’llanma    //  Azimov    M.M.,  Muminov    A.R.,    Nugmanov    N.A.    va  
Umarxanova  D.Sh.  –  T.:  TDYU  nashriyoti, 2016, 210-bet. 

---

11 
 
 
 
I bob.   XALQARO SHARTNOMALAR VA ULARNING  
IQTISODIYOTDAGI O‘RNI 
 
1.1.Fanni o‘qitish zaruriyati va maqsadi 
1.2.Tashqi iqtisodiy bitimlar tushunchasi, mazmuni va belgilari 
1.3.Tashqi iqtisodiy bitimlarni tuzish shakli va tartibi 
1.4.Xalqaro shartnomalarning asosiy turlari 
1.5.Tashqi savdo shartnomalarining asosiy turlari 
                
1.1. Fanni o‘qitish zaruriyati va maqsadi 
Har  qanday  mamlakatning  tashqi  iqtisodiy  siyosati  umumiqtisodiy  siyosatining 
tashkiliy  qismi  bo‘lib  hisoblanadi.    Davlat  hamda  ho‘jalik  subyektlari 
daromadlarining o‘sishiga, savdo va raqobatbardoshlikni ko‘tarishga, qat’iy iqtisodiy 
barqarorlikka va kapitalni takror ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltirilgan, turli 
iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlar kompleksini o‘z ichiga oladi. 
Hozirgi  kunda  xalqaro  munosabatlarning  ma’lum  bir  darajada  shartnomalarsiz 
boshqariluvchi  biror  bir  sohasini  topish  qiyin.  Shartnomalar    siyosiy    va    harbiy  
hamkorlikni,    iqtisodiy    va    moliyaviy  aloqalarni,    ilm-fan,    texnika,    madaniyat,  
atrof-muhitni  himoya  qilish  va boshqa  doiralardagi  hamkorlikni  amalga oshiradi.  
Shartnomalar    asosida  xalqaro    tashkilotlar  tuziladi  va  faoliyat  olib  boradi. 
Shartnomalar  davlatning    milliy  tizimini    tartibga    solinishida    ham    muhim  
ahamiyatiga ega. 
Iqtisodiyotni 
modernizatsiyalash 
sharoitida 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
iqtisodiyotida  katta  o‘zgarishlar  ro‘y  bermoqda.  Bundagi  ijobiy  holatlarga  
tadbirkorlarimizning  faol  ishtiroki  va  mamlakatimiz  savdo  aylanmasining  o‘sishini, 
shuningdek  eksport-import  operatsiyalarining  jadal  borayotganligini  misol  qilib 
olishimiz  mumkin.  Iqtisodiyotning  barqarorlashib  borishi  bilan  hozirgi  kunda 
ko‘pgina  yuridik  shaxslarga  xalqaro  savdo  shartnomalarini  tuzishlariga  sharoit 
yaratilmoqda.  
Xalqaro  shartnomalarning  asosiy  qismini  oldi-sotdi  shartnomalari  tashkil 
etmoqda.  Shuni  aytish  joizki,  sobiq  Sovet  tuzimining  yemirilishi,  tashkilot  va 
korxonalararo  shartnomalarning  ichki  xo‘jalik  shartnomalari  toifasidan  tashqi 
iqtisodiy  shartnomalar  toifasiga  ko‘tarishga  olib  keldi.  Ta’kidlash  lozimki,  bunday 
shartnomalarning  soni  tobora  ortib  borishi  bilan  ularning  sifati  yanada  mustaxkam 
bo‘lishi talab etilmoqda.  
Xalqaro  bitim  va  kelishuvlar
 
fanining  asosiy  maqsadi,  mamlakatlararo  savdo-
iqtisodiy  munosabatlarning  yanada  rivojlanib  borishi  sharoitlarida xalqaro  oldi-sotdi 
shartnomalarining  tuzilishi  tartib-qoidalari,  shart-sharoitlari,  takomillashtirish 
yo‘llarini o‘rganishdir. Bunda eksportchining o‘z majburiyatlarini to‘sqinliklarsiz, o‘z 
vaqtida  bajarishi  hamda  yetkazib  bergan  tovari  uchun  pul  to‘lovining 
kafolatlanganligini  bilishi,  importchining    tovarni    o‘z  vaqtida  kelishilgan  joyga 
beshikast  yetkazilishining  kafolatlanganligini  hisobga  olish  muhimdir.  Shuningdek, 

---

12 
 
fanining maqsadi tashqi savdosi  kengayib borayotgan  O‘zbekistonning tadbirkorlari  
shartnomalarni    tuzishlarida,  e’tiborlarini  qaratishlari  kerak  bo‘lgan  eng  muhim 
masalalarni o‘ganishdan iboratdir.  
Xalqaro  bitim  va  kelishuvlar  fanining  asosi    tashqi  iqtisodiy  shartnomalarni 
tuzish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  barcha  zamonaviy  munosabatlar  hisoblanadi.  Xalqaro 
tijorat  amaliyotida  tovarlarni  oldi-sotdi  kelishuvining  moddiy  shakli  shartnoma 
deyiladi.  Oldi-sotdi  shartnomasi  o‘zi  bilan  tijorat  hujjatini  ifoda  etib,  tashqi  savdo 
bitimini  rasmiylashtiradi.  Unda  tomonlarning  tovarni  yetkazib  berishi  to‘g‘risidagi 
yozma  kelishuvi  aks  etadi:  ya’ni  sotuvchining  tovarni    yetkazib  berish  majburiyati, 
tovar yetkazilgandan keyin sotib oluvchining zimmasiga o‘tishi va pulni to‘lab berish 
majburiyati  aks  etadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  tomonlarning  bitim  shartlarini 
bajarishi majburiyatlarini ifoda etiladi. 
Tashqi  savdo  shartnomasidagi  tomonlarning    majburiyatlarini  bajarilishi 
BMTning  tovarlarni  xalqaro  oldi-sotdi  shartnomalari  haqidagi  Konvensiyasida 
unifikatsiyalashtirilgandir. 
Shartnomalar  boshqa  bir  qator  global   muammolarning yyechimiga  bog‘liq 
bo‘lgan,    zamonning    muhim    muammosi    –    xalqaro    tizim    boshqaruvining  jadal  
rivojlanib    borishi    bilan    bog‘liq    bo‘lgan    masalalar  yyechimida    zaruriy  vosita 
hisoblanadi. 
Xalqaro    shartnoma    xalqaro    huquq    subyektlari    o‘rtasidagi    hamkorlikni 
aniqlashning  oddiy,  keng  tarqalgan  va  turli  xil  munosabatlarni  tartibga soladigan 
yuridik shakli hisoblanadi. 
Xalqaro    shartnoma    –    xalqaro    huquqning    bir,    ikki    yoki    bir    qancha 
subyektlari  o‘rtasida  o‘zaro  huquq  va  majburiyatlarini  yaratish  yo‘li  bilan  aniq 
ifodalangan,  nomlanishidan  qat’i  nazar,  xalqaro  huquq  bilan  tartibga  solinadigan 
bitimlardir. 
Mazkur    ta’rif    deyarli    barcha    milliy    va    xorijiy    Xalqaro    ommaviy  huquq 
darsliklarida o‘z aksini topgan. 
1969  yildagi  Xalqaro  shartnomalar  huquqi  to‘g‘risidagi  Vena konvensiyasi  
hamda  1986  yildagi  Davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar  yoki xalqaro  tashkilotlar  
o‘rtasidagi  shartnomalar  huquqi  to‘g‘risidagi  Vena konvensiyasida  “Shartnoma”  
atamasiga  ta’rif  berilgan  bo‘lib,  birinchisida faqatgina  davlatlararo  yozma  tarzda  
tuzilgan    kelishuvlar    tushunilishini  e’tirof    etgan    bo‘lsa    (2-  modda),    ikkinchi  
konvensiyada  bu  atama  asnosida xalqaro  tashkilotlar  ishtirokidagi  kelishuvlarni  
ham  tushunilishini  (2-modda) ta’kidlaydi.  
“O‘zbekiston    Respublikasining    xalqaro    shartnomalari    to‘g‘risidagi”  
Qonunining 3 – moddasiga mufovuq quyidagicha tar’if berilgan:  
“O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi  -  respublikaning bir  yoki  
bir  necha  davlat,  xalqaro  tashkilot  yoxud  xalqaro  huquqning boshqa  subyektlari  
bilan    xalqaro    munosabatlar    sohasidagi    huquq    va  majburiyatlariga  doir  teng 
huquqli va ixtiyoriy kelishuvidir”. 
Shartnomaning  mohiyati  –  tomonlarning  kelishuvidadir.  Ma’lumki, kelishuv-
xalqaro    huquq    normalarini    tuzishning    yagona    usuli    hisoblanib,  u    nafaqat  
shartnomaviy  normalarini  balki  odat  normalarini  ham  yaratadi. Ushbu  normalar  

---

13 
 
o‘rtasidagi    farqni    yaratilish    jarayoni,    shuningdek,    mavjud  bo‘lish  shaklida 
ko‘rishimiz mumkin.  
Mazkur    ta’rifda    shartnomalarning    og‘zaki    shaklida    so‘z    ketmasa    ham, 
davlatlar  yoki  xalqaro  huquqning  boshqa  subyektlari  1969  va  1986  yilgi Vena  
konvensiyalarda    belgilangan   qoidalarni   o‘zaro   kelishuvga   ko‘ra og‘zaki shaklda 
amalga oshirishlari ham mumkin
2
. 
Harakati  xalqaro  huquq  bilan  tartibga  solinadigan  shartnomalargina xalqaro 
shartnomalar  hisoblanishi  mumkin.  Davlatlar  o‘rtasida  tuzilgan  har  qanday  
shartnoma    ham    xalqaro    shartnoma    hisoblanmasligi    fakti  shartnomalar    bo‘yicha  
Xalqaro    huquq    Komissiyasining    birinchi  ma’ruzachisi  J.  Braerli  tomonidan 
ta’kidlangan:  “Xalqaro  shartnoma  tuzish  layoqatiga    ega    bo‘lgan    tuzilmalar  
tomonidan  tuzilgan  har  qanday shartnoma ham xalqaro shartnoma bo‘lavermaydi”
3
.  
Xalqaro    shartnoma    xalqaro    huquqning    asosiy    prinsiplariga    mos  bo‘lishi  
lozim,    xususan,    tenglik    va    aralashmaslik    prinsipiga.    Xalqaro  shartnoma,    uni  
tuzgan  tomonlarning  ixtiyoriy  roziligi  natijasidir.  Bir tomonning  kuch  ishlatishi  
yoki  tahdidi  bilan  tuzilgan  shartnoma  haqiqiy hisoblanmaydi. 
So‘nggi yillarda “xalqaro shartnomalarga taalluqli bo‘lmagan xalqaro hujjatlar”  
deb  atalmish  nohuquqiy  bitimlar  keng  tarqaldi.  Masalan, Yevropada  xavfsizlik  
va    hamkorlik    tashkilotining    hujjatlari    yoki    ikki  tomonlama    memorandumlar  
bunday  turdagi  bitimlarning  ahamiyatidandarak  beradi.  O‘zbekiston  Respublikasi  
va    Evropa    Ittifoqi    o‘rtasida  energetika    sohasidagi    hamkorlik    bo‘yicha    o‘zaro  
anglavush memorandumida  (Brussel,  2011-  yil  24-  yanvar,  imzolangan  sanadan 
kuchga  kirgan)  aytilganki,  “ushbu  hujjatning  qoidalari  faqat  siyosiy maqsadlarni  
ko‘zlaydi    va    tomonlarning    o‘z    zimmalariga    qandaydir  majburiyatlar    olishga  
majburlamaydi”.  Boshqa    so‘z    bilan    aytganda,  memorandum    xalqaro    bitim  
hisoblanmaydi.    Shu    bilan    birga    bunday  turdagi    halqaro    hujjatlarning    kuchga  
kirishi    uchun    zarur    huquqiy  tartibotlardan  o‘tgan  misollar  ham  bor.  Masalan, 
O‘zbekistan Respublikasi Oliy Majlisining 1997- yil 30- avgustdagi 507-I va 508-I-
son  qarorlari  bilan  quyidagi  xalqaro  hujjatlar  ma’qullangan  (ratifikatsiyaga 
tenglashtirilgan): 
-Sud    hokimiyati    mustaqilligining    asosiy    prinsiplari    (Birlashgan  Millatlar  
Tashkiloti  Jinoyatchilikni  oldini  olish  va  huquqbuzarlar  bilan muomalada  bo‘lish  
ettinchi    kongressi    tomonidan    qabul    qilingan.    Milan,  1985-  yil  26-  avgust  –    6- 
sentyabr.  BMT  Bosh  Assambleyasining  1985-  yil  29-  noyabrdagi    40/32    va 
1985-  yil  13-  dekabrdagi  40/146-son  rezalyutsiyalari bilan maqullangan); 
-Mansabdor   shaxslarning   huquq-tartibotni   saqlash    yuzasidan   axloq  kodeksi 
(BMT  Bosh  Assambleyasining  1979-  yil  17-  dekabrdagi  34/169  -son  rezalyutsiyasi 
bilan qabul qilingan); 
Shunday  qilib,  ko‘rsatilgan  halqaro  hujjatlar      Oliy    Majlis    tomonidan 
ma’qullangan keyin O‘zbekiston xalqaro shartnomaning ajralmas qismiga aylandi
4
. 
                                                 
2
 Robert  Kolb.  The  Law  of  Treaties  (An  Introduction).  -  Cheltenham,  UK;  Northampton,  MA,  USA:  Edwarb  
Elgar Publishing, 2016.  –  P.22.;  Anthony Aust.  Modern treaty law and practice.  -  Cambridge, United Kingdom: 
Cambridge University Press, 2000. – P.14. 
3
 Yearbook of the ILC. 1950. Vol. II. P. 227. 
4
 Рашидов   К.К.  Ўзбекистон  Республикаси   халқаро   шартномаларининг   тузилиши,  бажарилиши   ва  бекор 

---

14 
 
Xalqaro  shartnoma  xalqaro  huquqning  asosiy  manbalaridan  birihisoblanadi.  
Bu  esa,  BMT  Ustavi  va  Xalqaro  Sud  Statutida   o‘z  tasdig‘ini topgan. Xalqaro 
shartnomalar  BMT  Ustavida  belgilangan    maqsadlariga  mos  kelishi  va  unga  javob 
bera olishi lozim. Jumladan, 
-xalqaro    tinchlik    va    xavfsizlikni    saqlash    va    shu    maqsadda    tinchlikka 
tahdidning    oldini    olish    va    uni    bartaraf    etish    va    tajovuz    harakatlari    yoki 
tinchlikka  raxna  soluvchi  boshqa  harakatlarni  bostirish  uchun  birgalikda samarali  
choralar  ko‘rish  xamda  adolat  va  xalqaro  huquq  prinsiplariga asoslangan holda 
tinchlik  vositalaridan  foydalanib, tinchlikning buzilishiga olib  keluvchi  xalqaro nizo 
yoki vaziyatlarni tinchitish yoki hal etish; 
-xalqlarning    teng    huquqliligi    va    o‘z    taqdirini    o‘zi    belgilashi  prinsipini  
hurmat  qilish  asosida  millatlar  o‘rtasidagi  do‘stona munosabatlarni  rivojlantirish 
hamda  yalpi  tinchlikni  mustahkamlash uchun boshqa tegishli choralarni ko‘rish; 
-iqtisodiy,    ijtimoiy,  madaniy    va    gumanitar    xarakterdagi    xalqaro 
muammolarni hal  etishda  hamda  inson  huquqlariga  va  barchaning  irqi, jinsi,  tili  
va  dinidan    qat’i    nazar  asosiy    erkinliklariga    hurmatni  rag‘batlantirish  va 
rivojlantirishda xalqaro hamkorlikni amalga oshirish.