O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

f fonema. Samarqand-Buxoro shevalarini mustasno qilganda barcha sheva vakillari talaffuzida p fonemasiga aylanadi. Ruscha j tovushi dj tarzida talaffuz qilinadi. O‘zbek shevalarida tubandagi undosh fonemalar bor:

1. Lab undoshlari: p, b, (f) v, m.

2. Til oldi undoshlari:

a) t, d, s, z, ch (j), sh, dj.;

b) til oldi sonorlari: n, l, r.

3. Til o‘rta: y.

4. Til orqa: q (k/x’), g (g/g’), ng (ng/ng), x, q, g‘ (g‘’)

Bo‘g‘iz undoshi: h (h).

p fonemasi lab-lab, portlovchi jarangsiz p undoshi barcha o‘zbek shevalarida so‘zning barcha bo‘g‘inida uchraydi: pəxtə, tepə, pəndjə.

Ba’zi shevalarda p o‘rni b qo‘llanadi: jl. tepə >tebə; kepək > kevək-kebək. p>b, p>v hodisa j-lovchi shevalarni y-lovchi shevalardan farqlaydi.

b fonemasi. Lab-lab b undoshni talaffuz qilganimizda tovush naychalari birmuncha titraydi. Bu xususiyati bilan b undoshi p dan farq qiladi. b>p: jl əytip pərəyətipti, ketip pərədi. b>v xususiyati: ozbəy>ozvək; əlbəttə > əlvəttə.

Toshkent tipidagi shevalarda uchraydigan hozirgi zamon fe’li yasovchi - vot affiksidagi v tovushi ham b>v holatidan deb qarash kerak:

yl barib yat > bכr’b yכt> bכrvכt.

f fonemasi. bu tovush qadim qabul qilingan so‘zlarda, shuningdek, yaqinda qabul qilingan internatsional so‘zlarda uchraydi. Shevalarimizda f tovushi barcha o‘rinlarda p tovush bilan almashinadi:

p כydə (foyda)

foiz < p כydə

p כ y’s


pursat > pirsat

fursat

putsət

m fonemasi. Bu tovush lab-lab portlovchi undosh bo‘lib, burun rezanansi ishtirokida talaffuz etiladi:

qamish, tamir

qimmat, məydən

Ba’zi so‘zlarda m fonemasi b undoshi bilan almashadi: bəynə - mayna; boldjəl > mo‘ljal

So‘z boshida b/m almashinishi bor:

bilən // minən > mnən > mən

J-lovchi shevalarda m > ng holati mavjud:

nimani > ningəni.

Til oldi undoshlari jarangli-jarangsiz bo‘lishiga ko‘ra quyidagi juft fonemalarga bo‘linadi: [t-d], [s-z], [sh-j], [g-dj].

t fonemasi. Til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh tovush, barcha bo‘g‘inlarida kela oladi:

t > d bətrək > bədrək.

t > ch tush > chush, tish > t’sh > ch’sh.

d fonemasi. Bu tovush portlovchi t fonemasining jarangli juftidir, u so‘zning hamma joyida kela oladi:

d > t baland > bələnt > bələn;

xursand > xursənt > xursən;

h’dləp > h’lləp (reg. assimilyatsiya).