O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta

Xavflar ruyxati. Bu anik bir tartiblar buyicha kuyilgan (alfavit) nomlar, atamalar, ruyxati (uzgaruvchan xarorat, xavo tezligi, bosim, yoruglik, xavoni ionizasiyalash, portlash, gerbesidi, shovkin, tebranish, yongin, zaxarli moddalar, lazer nuri, el. yoyi va x.k.).
Xar bir tekshiriladigan obyektda utkaziladigan anik tekshirishlar uchun shu obyektda uchraydigan (sexda, ish joyida, texnologik prosessda, professiya) xavflar ruyxati tuziladi.

Xavflarning kvantifikasiyasi.

Bu xayotiy faoliyat xavfsizligi (XFX) ni ta‘minlashga karatilgan, tadbirlar uchun yetarli darajada kerak bulgan mikdoriy, vaktincha, fazoviy va boshka xususiyatlarni aniklab amalga oshirish jarayonidir. Tenglashtirish jarayonida anik bir masalani xal kilish xavflar ruyxati, fazodan tashkariga chikarmaslik (jamlash), mumkin bulgan zarar va boshka omillar aniklanadi.

Sabablar va okibatlar.

Yashirin xavflar amalga oshishiga xos bulgan sharoit - sabab deb ataladi. Sabablar - jaroxatlar, yukumli kasalliklarni keng tarkalishi (epidemiya), atrof muxitga zarar va boshka xil okibatlar keltiradi.
Xavf-sabab-okibat uchligi - bu yashirin xavflarni va zararlarni amalga oshiruvchi tarakkiyotning mantikiy jarayonidir. Masalan: zaxar (xavfli) - dori tayyorlovchining xatosi (sabab) - zaxarlanish (kungilsiz okibatlar). Elektr toki - kiska ulanish - kuyib kolish. Arak - juda kup bulsa - ulim.
Yashirin xavflar aksiomasi (uz-uzidan ma‘lum xakikat).
Mutlok xavfsiz bulgan ish (faoliyat) bulishi mumkin emas. Demak, xar kanday (faoliyat) bulmasin

• 
  unda yashirin xavf buladi. Bu aksioma XFX da goyat metodologik axamiyatga ega.
  

Tavakkal (risk) nazariyasining asosiy fikrlari.
1990 yil sentyabr oyida Kyoln shaxrida bulgan Xayotiy faoliyat xavfsizligi (XFX) birinchi jaxon kongressida, olimlar (XFX) ni fan deb aytishni kabul kildilar va uz ma‘ruzalarida ―tavakkal‖ (risk) tushunchasini kulladilar. Kongressda xar bir olim ―tavakkal‖ tushunchasini uzicha talkin kildi.
Masalan: V. Marshal - tavakkal - bu xavfning mikdoriy baxosidir. Mikdoriy baxo - bu xar kungilsiz xodisalarning anik bir davr ichida bulishi mumkin bulgan soniga insbatidir. ―Tavakkal‖ ni aniklashda nimani ―tavakkali‖ degan savolga javob berishi kerak.
Rasmiy nuktai jixatdan ―tavakkal‖ - bu takrorlanish (chastota). Ammo bu tushunchalar orasida muxim fark mavjud, chunki xavfsizlik masalalari (problema) bulishi mumkin bulgan kungilsiz okibatlar soni tugrisida shartli ravishda aytishga tugri keladi. ―Tavakkal‖ masalalarining boshka nuktai nazarlarini kurguncha bir necha misol keltiramiz.
Davlatimiz sanoat korxonalarida bir yil mobaynida - 14000 kishi xalok bulgan. Ishchilar soni jamisi - 138 mln. ―Tavakkal‖ mikdorini aniklaymiz.
Davlatimizda xar xil baxtsiz xodisalar natijasida 500 ming odam vafot etadi. Ishchilar soni jamisi - 300 mln deb kabul kilsak, xavfli ―tavakkal‖ mikdorini aniklaymiz.
Xar yili mamalakatimizda 60 ming yoshlar (bolalar) xar xil baxtsiz xodisalar natijasida uladi.
―Tavakkal‖ mikdori bolalar uchun xisoblaymiz.
Tavakkalni xili Tavakkal ikki xil buladi:
Shaxsiy ―tavakkal‖ - ayrim shaxs uchun anik xavf turi.
Ijtimoiy yoki kupchilik ―tavakkal‖ i - takroriy xodisalar natijasida jaroxatlangan insonlar orasidagi bogliklik. Bizning mamlakatimizda ijtimoiy ―tavakkal‖ buyicha xech kanday malumot yuk. Xorijda esa aloxida ishlab chikarish korxonalari, sanoat tarmoklari, xavf turlari buyicha tula ma‘lumotlar mavjud.
Jamoat ―tavakkali‖ va xavfni subyektiv (boshkacha) ravishda kabul etadi. Odamlar kam uchraydigan va kup kurbon bulgan vokealarga keskin ravishda axamiyat beradilar. Misol: xar kuni ishlab chikarishda 40-50 odam xalok buladi, mamlakatda esa 1000 odam.
Ammo bir xalokatda 5-10 odam xalok bulgani, oldingi ma‘lumotlardan kuprok odamlarga ta‘sir kiladi. Odamlarning bu ruxiy xolatini (psixologiyasini) kabul kilinishi mumkin bulgan ―tavakkal‖ masalasi kurilganda xisobga olish lozim.
Xavflarni baxolashda ―T‖ ni usulini kullash va boshka yullarga karaganda kuprok tugri keladigan deb xisoblanadi.
Tavakkalni klassifikasiyalash.
―T‖ bilan ―Foyda‖ ni solishtirish uchun odam xayotining baxosi pul, mablag birligi kirgizilishi taklif kilinadi. Kup (odam) insonlar bunga norozolik bildirishdi, chunki odam xayotining baxosi yuk. Lekin odam xayotini saklab kolish uchun kancha mablag sarf kilish kerak deganda bunday baxo kerakdir.
Xorijda utkazilgan tekshirishlarga kura odam xayoti AKSh da 650 mingdan 7 mln dollargacha baxolanar ekan.
―T‖ ni aniklash kancha taxminiy bulishiga karamay, uni aniklashga kuyidagi 4 yul (metod) bilan aniklash mumkin:
Muxandislik yuli. Bu yul statistikaga; takrorlanishlarini xisoblashga xavfsizlikning, taxminiy taxliliga (analiz), ―xavf daraxti‖ kurishga asoslanadi.
Modellash yuli (koliplash). Bu yul odamga, guruxga, kasbga ta‘sir kiluvchi omillar modelini kurishga asoslangan va x.k. Bu yullar bilan xisoblashga ma‘lumotlar topish ancha kiyin.
Ekspert (tekshirish) yuli. Ekspertlarni tekshirishiga surab chikishga xisoblangan.
Ijtimoiy yul (sosiologicheskiy). Bu yul odamlardan surab surishtirib anik xulosa chikarishga asoslangan. Bu yullar (metodlar) ―T‖ ning xar xil nuktai nazardan (aspekt) tasvirlaydi, shuning uchun xamma yullar birga kullaniladi.
―Tavakkal‖ ning yul kuysa buladigan fikr yuritish usuli.
Xavfsizlik texnikasi, mutlok xavfsizlikni yaratib berishga asoslangan. Ammo bunday xolatni, ya‘ni T=0 yaratib berish xakikatda mumkin emas. Shuning uchun yul kuysa buladigan ―T‖ ni (YKB) fikr yuritish usuli kabul kilinadi. ―T‖ uz ichiga texnik, ijtimoiy, iktisodiy va siyosiy nuktai nazarlarni oladi va ayrim murosalarga borishga tugri keladi.
Anikki - texnik sistemaning xavfsizligini kutarish uchun iktisodiy imkoniyatlar bepoyon emas.
Agar xavfsizlikka kancha kup xarajat kilinsa, ijtimoiy soxalarga shuncha kam xarajat kilishga tugri keladi.
rasmda ―Tavakkal‖ ning yul kuysa buladigan fikr yuritish usulini grafik buyicha aniklanadi.
―Tavakkal‖ lar yigindisi anik bir texnik va ijtimoiy xarajatlar orasida min darajasida buladi. Xozircha davlatimizda bu xarajatga majburmiz. Ayrim davlatlarda xarajat ―T‖ ykb ajratish konunlashtirilgan.
(M: Gollandiya T=10-6). Bizda xali kabul kilinmagan va kup olimlar karshilik kursatmokda, bu odamiylikdan emas deb. Xakikatdan bu masalaga bizning davlatda 2-3 baravar jiddiyrok karaladi. Vaxolanki ―T‖ ykbk darajasi kabul kilinsa insonni xavfsizligiga tugri yunatilgan.
Tavakkalni boshkarish.
Xavfsizlik darajasini kutarish xavfsizlik ning asosiy nazariy va amaliy masalasidir. Buning uchun mablagni uch yunalishda xarajat kilish kerak:
Ishlab chikarish, texnik sistemalarni, ish obyektlarni takomil-lashtirishga; Malakali ishchilarni tayyorlashga;
Favkulotda okibatlarni yukotishga.
Xarajatlarni bular orasida kanday bulishini rejalash uchun chukur tekshirishlar utkazish lozim, unda xam anik bir fikrga kelish kiyin.
―Tavakkal‖ yuliga utish texnika doirasida xavfsizlikni kutarishda yangi imkoniyatlar ochadi.
―Tavakkal‖ ni boshkarishda - texnik, ma‘muriy, tashkiliy yullarga iktisodiy metod xam kushiladi. Bular sugurtalash (straxovaniye), kurilgan zararni pul tariksida tulash, ―T‖ ga tulovlar va x.k.
―Tavakkal‖ ni xisoblash uchun asoslangan rakamlar yuk desa xam buladi. ―T‖ni boshkarish xarajat bilan ―T‖ ni pasaytirish yuli bilan olingan foydani solishtirishga asoslangan.
Xavfsizlikni urganish tartibi.
Xavflarni urganish tartibi uch xil buladi:
Boskich - xavflarni oldindan taxlil etish. kadam xavf manbalarini aniklash.
kadam xavflarni vujudga keltiradigan kismlarni aniklash.
kadam taxlilni chegaralash, ya‘ni tekshirilmaydigan xavflarni chikarib tashlash.
Boskich - xavfli xolatlarning ketma-ketligini aniklash, xodisa va xavflar ―daraxtini‖ (pogona) tuzish (panjarasi).
Boskich - okibatlar taxlili (posledstviye).
Tukimachilik va yengil sanoatida birinchi marta shikastlanishni aniklagan va ―Xavflar daraxti‖ ni tuzgan prof. Kraves V.A.
Bu metod ―Xavflar daraxti‖ ni yukoridan pastga karab kuradi xamda sabablarni xisobga olgan takdirda tamom buladi, birlamchi sabablar bilan sabablarni ―va‖, ―xamda‖, ―yoki‖ yordamida tuziladi.
Xavfsizlikning sistemasi.

• 
  Bu xavfsizlikning murakkab masalalarini xal kilish yullarini tayyorlashda va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yigindisidir.
  

Uzaro ta‘siri bilan anik bir maksadga erishtiradigan alokador kismlar yigindisi - sistema deb ataladi.
Kism - (komponent) - deganda birgina moddiy obyektdan tashkari alokalar va boglanishlar xam tushuniladi. Xar kanday sozlangan mashina texnik sistemasining misoli tarikasida kurinishi mumkin.
Tarkibida odam xam kiradigan element sistemasi - ergatik sistema deb ataladi. Ergatik sistemaning misollari ―odam-mashina‖, ―odam-mashina-atrof muxit‖.
Sistemalash prinsip xodisaolarga uzaro boglik ravishda bir dasta yoki tuplam (yigindisi) tarikasida karaydi.
Sistema beradigan maksad yoki natija sistema yaratuvchi element deb aytiladi. (M: yongin=yonuvchi modda oksidlovchi kislorod yondiruvchi).
Agar birorta elementni shulardan chiksharib tashlasak, sistema buziladi. Sistemada sifat bor, uning elementlari bulmaydi. Bu sistemaning muxim xususiyati bulib xavfsizlik masalalari taxlili asosida joylashgan. Bu xususiyat ―emerdjentnost‖ - deyiladi - bu umumiy analiz va kisman xavfsizlik muammosidir.
Metodologik taxlil jarayonida nazariy va amaliy elementlar chalkashib ketgan.
Kungilsiz vokealarning paydo bulishini sabablarini aniklash, ularni kamaytirishga karatilgan tadbirlar xavfsizlik sistemasi taxlilning asosiy maksadidir.
―Sabablar va xavflar ―daraxti‖ - sistemasi tarikasida.
Xar kanday sabab(lar) natijasida vujudga kelgan xavflar zarar keltiradi.
Sababsiz chinakam (xakikiy) xavf xam zarar xam yuk. Demak, xavfdan saklanish uning-kelib chikish, sabalarini bilishda asoslangan.
Sodir bulgan xavflar bilan sabablar urtasida sabab-okibat alokasi bor. Uz yulida bir sabab ikkinchi sababiy okibati bulib chikadi v x.k. Shunday kilib, sabablar va xavflar zanjirsimon sistemani yaratadi. Bunday boglikliklarining grafik kurinishi (tasvir) shoxli daraxtga uxshaydi. Xorijda ―Sabablar daraxti‖,
―Inkorlar daraxti‖, ―Xavflar daraxti‖ va bulak xar xil ―daraxtlar‖ degan tushuncha va u ―daraxtlar‖ni tuzish uchun kerakli rakamlar mavjud. Kuriladigan ―daraxtlar‖da sabab shoxlari va xavf shoxlari bor. Ularni uzaro ajratib tashlash mumkin emas. Shuning uchun xavfsizlikni taxlil etishda tuzilgan daraxtni
―sabablar va xavflar‖ deb atash lozim.
Taxlil usuli (metodbi analiza)
Xavfsizlikni kungilsiz vokea ruy berishdan oldin (apriorno) yoki keyin (aposteriorno) taxlil etish mumkin. Xar ikkala xolda kullaniladigan usul (metod) bevosita yoki aksincha bulishi mumkin.
Aprior taxlilda shu sistemaga xos bulishi mumkin bulgan (yashirin) kungilsiz vokealar tanlab olinadi va ularni yaratuvchi bir kancha xollar tuplami tuziladi.
Aposterior taxlil (usul) kungilsiz vokea yuz bergandan sung kelajakda tadbirlar ishlab chikish. Bu ikki usul bir-birlarini tuldiradi.
Bevosita taxlil (obratnwy metod) usuli buladigan okibatni paykamok uchun sabablarni urganishdan iborat. Aksincha - bu sabablarni aniklash uchun okibatni taxlil kilish.
Bu usullarning asosiy maksadi kungilsiz vokealarning oldini olishdir.
Vokeaning kelib chikish extimoli va tezligi bulsa, vokeaning taxminan kanday natija bilan tamom bulinishi aniklash mumkin.
Xavfsizlikni taxlilida sistemaning parametrlarini yoki chegarasini aniklash asosiy masala xisoblanadi.
Agar sistema juda xam chegaralangan bulsa, biror xavfli xollar yoki omillar e‘tibordan tashkarida kolishi mumkin.
Agar sistemaga uta keng karalsa, taxlil natijalari noanik bulib kolishi mumkin.
Taxlil utkazish darajasi anik maksadlarga boglik. Anik bir xolatda ogoxlantirish yuli bilan ta‘sir kilish mumkin bulgan xodisalarni aniklash umumiy ish uslubi xisoblanadi.