Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta ta’lim vazirligi

1.3.Koʻchirma gapli qoʻshma gaplarda tinish belgilarining qoʻllanilishi Koʻchirma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi quyidagicha boʻladi:
I. Koʻchirma gap darak gap boʻlib, muallif gapidan oldin kelsa, undan keyin vergul va tire qoʻyiladi: "Yuring, men o 'sha tomonga boraman", - dedi Komila (badiiy asarlarda tire ishlatiladi). Soʻroq va undov belgilari qoʻshtirnoq yopilmasdan oldin qoʻyiladi.
2. Koʻchirma gap muallif gapidan keyin kelsa, muallif gapidan keyin ikki nuqta qoʻyiladi: Bir kun Husayn Mirzo shipga qarab yotib, vazirlariga shunday debdi: - Olib keling!
3. Muallif gapi koʻchirilgan gap ichida kelsa, tinish belgilari quyidagicha qoʻyiladi:
1) koʻchirilgan gapning uzilib qolgan qismida hech qanday tinish belgisi boʻlmasa yoki vergul yoxud ikki nuqta boʻlsa, bu belgilar tushirilib, muallif gapi har ikki tomondan vergul va tire bilan ajratiladi: "Hazrat, -debdi Xudoyberdi unga qarab, - tandirni qurolmadim".
2) koʻchirilgan gapning uzilib qolgan qismidan soʻng nuqta qoʻyish lozim boʻlsa, muallif gapidan oldin vergul va tire, muallif gapidan soʻng esa nuqta qoʻyiladi: "Noyib toʻraning gaplaridan bilinadi oʻzi, -dedi Miryoqub. - Siz boʻl gan gaplarni aytib bering".
3) koʻchirilgan gapning uzilib qolgan qismidan soʻng soʻroq yoki undov belgisi qoʻyish lozim boʻlsa, muallif gapidan avval oʻsha belgi va tire qoʻyiladi, muallif gapidan soʻng nuqta va tire qoʻyilib, koʻchirma gapning davomi bosh harf bilan boshlanadi: Xadichaxon koʻzlarini ayyorlik bilan oʻynatib turib, kundoshiga qaradi: - Gapni eshitayotirsizmi?- dedi. - Ertaga biznikiga shaharlik mehmonlar kelishar ekan!. (Ch.)
4. Koʻchirma gap muallif gapining oʻrtasida kelsa, tinish belgilari quyidagicha qoʻyiladi:
Koʻchirilgan gap qoʻshtirnoq ichiga olinadi, badiiy asarlarda tire bilan ajratib beriladi. Koʻchirma gapda, koʻchirilgan gapning oʻrniga qarab, tinish belgilarining ishlatilishi quyidagicha boʻladi:1.Koʻchirilgan gap darak gap boʻlib, muallif gapidan oldin kelsa, undan keyin vergul va tire qoʻyiladi: "Yuring, men oʻsha tomonga boraman", - dedi Komila (badiiy asarlarda tire ishlatiladi). Soʻroq va undov belgilari qoʻshtirnoq yopilmasdan oldin qoʻyiladi.2.Koʻchirilgan gap muallif gapidan keyin kelsa, muallif gapidan keyin ikki nuqta qoʻyiladi: Bir kun Husayn Mirzo shipga qarab yotib, vazirlariga shunday debdi: - Olib keling! (“El desa Navoiyni”)3. Muallif gapi koʻchirilgan gap ichida kelsa, tinish belgilari quyidagicha qoʻyiladi: 1) koʻchirilgan gapning uzilib qolgan qismida hech qanday tinish belgisi boʻlmasa yoki vergul yoxud ikki nuqta boʻlsa, bu belgilar tushirilib, muallif gapi har ikki tomondan vergul va tire bilan ajratiladi: "Hazrat, - debdi Xudoyberdi unga qarab, - tandirni qurolmadim". (“El desa Navoiyni”)2) koʻchirilgan gapning uzilib qolgan qismidan soʻng nuqta qoʻyish lozim boʻlsa, muallif gapidan oldin vergul va tire, muallif gapidan soʻng esa nuqta qoʻyiladi: "Noyib toʻraning gaplaridan bilinadi oʻzi, dedi Miryoqub. – Siz boʻlgan gaplarni aytib bering" (Ch.Avaz).) 3) koʻchirilgan gapning uzilib qolgan qismidan soʻng soʻroq yoki undov belgisi qoʻyish lozim boʻlsa, muallif gapidan avval oʻsha belgi va tire qoʻyiladi, muallif gapidan soʻng nuqta va tire qoʻyilib, koʻchirma gapning davomi bosh harf bilan boshlanadi: "Xadichaxon koʻzlarini ayyorlik bilan oʻynatib turib, kundoshiga qaradi: - Gapni eshitayotirsizmi? – dedi. – Ertaga biznikiga shaharlik mehmonlar kelishar ekan!" (Ch.Avaz) .4. Koʻchirilgan gap muallif gapining oʻrtasida kelsa, tinish belgilari quyidagicha qoʻyiladi:1) muallif gapining uzilib qolgan qismining oxiriga ikki nuqta qoʻyilib, koʻchirilgan gap qoʻshtirnoq ichiga olinadi; koʻchirilgan gapdan keyin vergul va tire qoʻyilib, keyin muallif gapining davomi yoziladi: Saodat: "Biz ham astoydil mehnat qildik", - dedi.2) koʻchirilgan gap soʻroq yoki his-hayajon gap boʻlsa, ularning belgilari qoʻshtirnoq ichida boʻladi: Oʻqituvchimiz : "Sen qaysi badiiy kitoblarni oʻqib chiqqansan?" - deb soʻradilar.5. Koʻchirma gaplar hamsuhbatlarning luqmasi tarzida ifodalanganida yozma nutqda har bir luqmadan avval tire qoʻyiladi. Bu luqmalarda muallif gapi boʻlmaydi: - Shaharda qarindoshingiz bormi? - Yoʻq.¹⁷
Oʻzlashtirma gap.Oʻzgalarning shakli oʻzgartirilib, mazmuni ifodalangan gapi oʻzlashtirma gap deyiladi. Oʻzlashtirma gap koʻchirma gapga aylantirilishi mumkin boʻlgan gapdir: Qurbon ota ertaga kelishini aytdi (oʻzl. gap) – Qurbon ota dedi: “Men ertaga kelaman”(koʻch. gap).Soʻroq, buyruq mazmunini ifodalagan koʻchirma gaplar oʻzlashtirma gapga aylantirilganda, darak gap shaklida bayon qilinadi. - Bu qanday bino, nimaga moʻljallaysiz? - dedi Oʻktam(koʻchirma gap).Oʻktam bu qanday bino ekanligini, uning nimaga moʻljallanishini soʻradi(oʻzlashtirma gap).Undov, kirish soʻz qatnashgan koʻchirma gaplar oʻzlashtirma gapga aylantirilganda, kirish soʻzlar tushib qoladi, undalma vositali toʻldiruvchiga aylantiriladi, 1-,2-shaxs­larni koʻrsatuvchi soʻzlar 3-shaxsga aylantiriladi:- Xoʻsh, Kanizakxon, qanday yangiliklar bor? - soʻradi Oʻktam(koʻchirma gap).Oʻktam Kanizakxondan qanday yangiliklar borliginisoʻradi(oʻzlashtirma gap).Biror matndan koʻchirilgan gaplar koʻchirma deyiladi. Koʻchirma ikki xil boʻladi:1. Muallif gapi bilan birga qoʻllangan koʻchirma: Alisher Navoiy ilm olishga da'vat qilib: "Olim boʻlsang, olam seniki", - degan edi .2. Muallif gapisiz qoʻllangan koʻchirma: Shoira Zulfiya oʻz qahramonlarini eng yaqin kishilarim deb bilar edi. Baxtiyor boʻlardim she’rlarim bilan shu doʻstlar qalbiga kirolsam agar .Muallif gapi bilan qoʻllangan koʻchirma bayon qilinayotgan fikrni asoslash, tasdiqlash yoki inkor etish uchun keltiriladi. She'riy parchalar koʻchirma tarzida keltirilsa, qoʻshtirnoqqa olinmaydi. Koʻchirma muallif gapisiz qoʻllansa ham, qoʻshtirnoqqa olinmaydi. Bu tarzdagi koʻchirmalar epigraf tarzida qoʻllanadi va qoʻshtirnoqqa olinmaydi.
1) muallif gapining uzilib qolgan qismining oxiriga ikki nuqta qoʻyilib, koʻchirilgan gap qoʻshtirnoq ichiga olinadi; koʻchirilgan gapdan keyin vergul va tire qoʻyilib, keyin muallif gapining davomi yoziladi: Saodat: "Biz ham astoydil mehnat qildik", - dedi.
2) koʻchirma gap soʻroq yoki his-hayajon gap boʻlsa, ularning belgilari qoʻshtirnoq ichida boʻladi: Oʻqituvchimiz: "Sen qaysi badiiy kitoblarni oʻqib chiqqansan?" - deb so 'radilar.
5. Koʻchirma gaplar hamsuhbatlarning luqmasi tarzida ifodalanganida yozma nutqda har bir luqmadan avval tire qoʻyiladi. Bu luqmalarda muallif gapi boʻlmaydi: - Shaharda qarindoshingiz bormi? - Yo 'q.¹⁸