O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

2b
L
ln
πL
Gb
μ
1
1
1
0,25
Δσ
.
.
z
d
 
(1.5) 
 
bunda L – dispersion zarrachalar orasidagi o‟rtacha masofa. [33] 
Kristall tuzilishda yirik dispersion zarrachalari bo‟lganda ulardan o‟tishining 
ko‟ndalang  siljishdan,  yuqori  haroratda  sudralib  o‟tishdan  iborat  bo‟lgan 
mexanizm amalga oshadi (1.3 rasm).  
 
1.3 rasm. Ikkinchi fazaning zarrachalaridan dislokatsiya o‟tishining mahalliy 
ko‟ndalang siljish bosqichlari 
 
Mahaliy  ko‟ndalang  siljish  siljib  borayotgan  dislokatsia  ikkinchi  fazaning 
zarrachalari  orasiga  egilib,  vintli  segmentlarni  hosil  qilishdan  boshlanadi  (1.3a 
rasm). Bu segmentlar zarrachalarni og‟ib o‟tishi uchun yangi siljish tekslikka o‟tib, 
keyin  yana  dastlabki  tekislikka  qaytib,  ikkilangan  ko‟ndalang  siljishni  amalga 
oshirishi  mumkin  (1.3b  rasmda  1-2  turdagi  bo‟laklar).    Har  xil  ishorali  vintli 
segmentlar  bir  biriga  qarab  egiladi  (1.3c  rasm)  va  yo‟q  bo‟lib,  zarrachalarning 
orqasida  prizmatik  ilmoq  qoldiradi,  siljib  borayogan  dislokatsia  ustida  ikkilangan 
pog‟onani hosil qiladi (1.3d rasm). 
(1.5)  formulaga  muvofiq  zarrachalar  orasidagi  masofa  kichrayganda,  ular 
orasidan  dislokatsiyalarni  o‟tkazish  ichin  kuchlanish  oshadi  va,  natijada, 
dislokatsiya  zarrachalarni  oson  kesib  o‟tadi  (1.4  rasm).  Zarrachaning  panjarasi 
matritsa  panjarasidan  farq  qilgani  uchun  dislokatsiya  matritsa  panjarasidan 
zarracha  panjarasiga  o‟tganda,  unda  siljish  tekisligi  bo‟ylab  atomlarning  tuzilishi 
keskin buziladi. Zarracha dislokatsiyaning Byurgers vektoriga
8
 suriladi, bu vektor 
                                                 
8
 Byurgers vektori – dislokatsiya atrofida kristal panjarani buzilishini ifodalaydi. Real kristalda dislokatsiya tufayli 
ochiq qolgan konturni yopish uchun bu vektor qo‟shiladi  

---

13 
 
zarracha  panjarasining  vektoridan  farq  qiladi.  Natijada,  zarrachaning  ichida 
dislokatsiyalar  harakatini  sekinlashtiradigan  sabalaridan  bittasi  -  yuqori 
energetikali sirtlar hosil bo‟ladi.    
Dislokatsiyalar sekinlashishining boshqa bir sababi – bu matritsa va kesilgan 
zarracha  orasida  ajratish  sirtini  o‟sishi,  bu  sirtda  pog‟onalar  paydo  bo‟ladi  (1.4 
rasm).  Yarim  kogerent  zarrachalar  va  Gin‟ye  –  Preston  turdagi  zonalar  hisobiga 
puxtalanish miqdorini quyidagi ifoda bilan baholash mumkin