O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

L
d
4π
ΔG
Δσ


 
(1.6) 
 
 
 
Dislokatsiyalar sekinlashishning yana bir sababi  - bu matritsada zarrachalar 
atrofida  uzoq  masofaga  ta‟sir  qiladigan  elastik  maydonlarning  mavjudligidir. 
Bunday  zo‟riqishlar  zarrachalar  va  matritsaning  solishtirma  hajmlari  farqlanishi 
hisobiga  paydo  bo‟ladi.  Agar  zarrachaning  hajmi  matritsaga  mos  bo‟lsa,  elastik 
deformatsiyalar  parametrlari  turlicha  bo‟lgan  panjaralarni  silliq  birlashishini 
ta‟minlaydi [32].   
 
 
 
1.4 rasm. Dispersion zarrachani siljib borayotgan dislokatsiya bilan kesib 
o‟tish sxemasi 
 
Issiq yoki sovuq holda puxtalanish natijasida erkin (panjarali) dislokatsiyalar 
zichligi oshganda, dislokatsiyalar atrofida yo‟nalmagan kuchlanishlar maydonlarini 
paydo  bo‟lishi,  ularni  aralashib  ketishi  va  siljish  tekisliklsrni  to‟xtatib  qo‟yishi, 
dislokatsiyalarni  juftliklar  chegaralari,  panjara  nuqsonlari  bilan  kesishishi,  plastik 
deformatsiya  tufayli  hosil  bo‟lgan  ikkinchi  fazalar  bilan  qotirib  qo‟yishi 
matritsaning  mustahkamligini  oshiradi.  Byurgers  vektorlari  bir  biriga  tik  bo‟lgan 
ikkita  dislokatsiyani  o‟zaro  ta‟siri  natijasida  turg‟unligi  yuqori  va  harakati  kam 
bo‟lgan  “o‟tirib  qolgan”  dislokatsiya  paydo  bo‟ladi.  Bunday  dislokatsiyalar 
majmuasi  oquvchanlik  chegarasini  oshishiga  katta  ulushini  qo‟shadigan 
“dislokatsiyalar  o‟rmoni”ni  hosil  qoladi.  Dislokatsiyalar  zichligi  kam  bo‟lganda 
ham (

 = 10
8
…10
9
 sm
-2
), dislokatsiyalar o‟rmonining ulushi 40…50 mkm bo‟lgan 
donalar  chegaralari      bilan  mutanosibdir.  Dislokatsiyalar  oshishi  bilan 
puxtalanishga  qo‟shgan  dislokatsiyalar  o‟rmonni  ta‟siri  oshadi.  Erkin 
dislokatsiyalarni rivojlanishi hisobiga puxtalanishni quyidagi ifoda bilan baholash 
mumkin.  
  
    
     √ 
 
      (1.7) 
bunda 

 

 0,5.  

---

14 
 
Strukturaviy  ikki  o‟lchamli  nuqson  bo‟lgan  donalarning  katta  burchakli 
chegaralari  dislokatsiyalar  manbasi  bo‟lsa  ham,  ularning  siljishini  sekinlashtiradi. 
Dona  chegarasi  bilan  ushlab  olingan  va  uzoq  masofaga  ta‟sir  qiladigan 
kuchlanishlar maydoniga ega bo‟lgan panjarali dislokatsiya unga yaqinlashayotgan 
boshqa  panjarali  dislokatsiyani  elastik  itaradi.  Har  bir  keyingi  dislokatsiya  oldin 
to‟xtatilgan  dislokatsiyalarning  kuchlanishlar  maydoni  tomonidan  sekinlashtiradi 
va  shuning  uchun  o‟zi  chegaradan  uzoqroq  masofada  to‟xtaydi.  Katta  burchakli 
chegaralarning  puxtalanishga  qo‟shgan  ulushi  Xoll  –  Petch  ifodasi  bilan 
tasvirlanadi: 
  
     
 
 
 
√