131
7. QOPLAMALARNI VAKUUM-PLAZMA TEXNOLOGIYALAR
YORDAMIDA YOTQIZISH
7.1.Vakuumda qoplamalar olish usullarning umumiy tavsifi
Vakuumda qoplamalarni olish usullarini termik, gazofazali yotqizish va iou-
plazmali usullarga ajratish mumkun.
Termik usullar rezistorli
31
, electron-nurli va lazerli qizdirish natijasida hosil
bo‟lgan molekulyar va atomar oqimlarning kondensatsiyasiga asoslangan [37, 38,
39]. Zamonaviy adaboyotlarda bu usullar bug‟ fazadan qo‟ndirish usullari va
molekulyar oqimlarni qo‟ndirish usullari deb ham nomlanadi. Termik usullarda
bug‟lanish moddalari mo‟ljal yizasiga bir tekis sochiladi, detal yuzasiga qo‟nib,
kondensatsiyalanadi.
Bug‟lanish
jarayonning
issiqlik
tabiati
tufayli
kondensatsiyalanayotgan zarrachalarning energiyasi 0,3 eV dan oshmaydi,
ionlanish darajasi esa deyarli nolga teng bo‟ladi. Usulning imkoniyatlari
kondensatsiyalanayotgan zarrachalar energiyasining pastligi va notartibligi tufayli
chegaralangan, bu ba‟zi holatlarda kondensatni asos bilan yaxshi birikmasligiga
olib keladi. Asosning temperaturasini, bug‟ning kondensatsiyalanish tezligini va
vakuum darajasini o‟zgartirish yo‟li bilan qoplamalarning kerakli strukturasiga va
mexanik xossalariga erishiladi.
Termik
usullar
yordamida
metallardan,
nometallardan,
yarim
o‟tkazuvchilardan va boshqa materiallardan qoplamalarni olish mumkin. Ammo,
qoplamani asos bilan birikish mustahkamligining pastligi, qoplama xossalarning
stabil (o‟zgarmas) bo‟lmaganligi, asosni yuqori temperaturagacha qizdirish
zarurligi (qoplamani erish temperatiraturani 30…50 foizidan past bo‟lmasligi
kerak), bu usularni mashinasozlikda qo‟llanishini chegaralaydi va bu usullar
yordamida oksid, karbid, nitrid, borid va boshqa birikmalardan qoplamalarni olib
bo‟lmaydi.
Gazo-fazali yotqizish (GFYo) usullari metallarning gazsimon birikmalar
(asosan xlorid, ftorid va boshqa galogenidlar)ni vodorod bilan aralashtirib, azot,
metan yoki kislorodni qo‟shib, issiqlik reaktoriga yuborishga asoslangan.
Zamonaviy adabiyotlarda bu usul CVD (Chemical Vapour Deposition) yoki
kimyoviy bug‟li yotqizish (KBYo) usuli ham deyiladi. Kimyoviy reaktsiyalar
natijasida detal sirtida yoki toza metaldan, yoki metallni azot, kislorod, uglerod
bilan hosil bo‟lgan birikmalaridan iborat qoplama hosil bo‟ladi. Qoplamani hosil
qilish uchun asosiy talab – jarayon temperaturasini vodorod muhitida metal
galogenidini parchalanish temperaturadan oshirib tutishdir. Sifatli qoplamani hosil
qilish uchun asosning temperaturasi birikmalar erish temperaturasidan 30 foizini
tashkil qilishi kerak, ya‟ni 900…1100K oraliqda bo‟lishi kerak. Shu sababda
KBYo usuli ko‟pchilik konstruktsion mashinasozlik materiallarni puxtalash uchun
kam ishlatiladi.
Konstruktsion materiallar va tayyor detallar sirtida qoplamalarni hosil qilish
uchin vakuumli ion-plazma usullari eng ko‟p qo‟llaniladigan usullardir. Bu
31
Rezistor – tok kuchini kuchlanishga va kuchlanishni tok kuchiga o‟zgartiruvchi elektr zanjirlar elementi.
132
usullarda termik omildan tashqari kuchli ta‟sir qiladigan va nisbatan ancha pastroq
temperaturalarda har xil birikmalardan yuqori sifatli qoplamalarni hosil qilishda
kinetik va ionizatsion omillar ham qo‟llaniladi [40, 41].
Vakuumli ion-plazmali usullarda u yoki bu darajada plazma qo‟llaniladi.
Plazma nishon materialini purkatish, bug‟ oqimini qo‟shimcha ionizatsiyalash va
yotqiziladigan materialni plazma holatida olish uchun mo‟ljallangan. Barcha ion-
plazmali usullarni qoplama qaysi fazadan shakllanishiga ko‟ra uchta guruhga
ajratish mumkin: ionli yotqizish, ionli cho‟ktirish va plazmali changitish.
Ionli yotqizish usullarda qoplama materialidan tayyorlangan nishon,
qo‟shimcha gaz plazmasida yuqori energiyali musbat ionlar bilan bombardimon
qilinib, purkaladi. Purkash natijasida nishon fazasi atomlaridan iborat bo‟lgan
moddalar yuzaga o‟tiradi va qoplamani hosil qiladi.
Ionli cho‟ktirish usullari termik usullar bilan olingan qoplamalarni asos bilan
birikish mustahkamligini hamda ionli purkash usullar bilan olingan qoplamani
o‟sish tezligini oshirish kerak bo‟lgani uchun rivojlanib ketdi. Bu usulning asosida
kondensatsiya energiasi oshganda qoplamani asos bilan birkish mustahkamligi
ham oshish qonuniyatlari yo‟tadi. Bu nisbatan past temperaturada qiyin eriydigan
materiallardan qoplamalarni olish imkoniyatini beradi. Ionli cho‟ktirishda material
termik usuli bilan bug‟lanadi, keyin ionizatsiyalanadi va manfiy potentsial ta‟sirida
detal yuzasiga qarab tezlashadi.
Yoyli bug‟latish qurilmalar yordamida qoplamalar olish usullari vakuumda
plazmali changitish usullari (VPCh) degan nomini oldi. Bu usullar asosida ikkita
mujassamlangan usul yotadi: birorta elektr razryadda plazma hosil bo‟lishi va
deionizaysiyadan
32
keyin plazma mahsulotini kondensatsiya sirtiga qarab
tezlashishi. Bunda yoki faqat plazma ionlari, yoki butun neytral plazma tezlashadi.
Birinchi holatda ionli yotqizish, ikkinchida – plazmali tezlatgichlar yordamida
plazmani yotqizish vujudga keladi. Plazmali tezlatgichlar yordamida yotqizishda
plazmani tezlanishi Amper kuchi yoki gaz bosimi gradient ta‟sirida amalga oshishi
mumkin.
Har xil usul bilan qoplamalarni olishini ikkita asosiy texnologik parameter
bo‟yicha tahlil qilamiz: kondensatsiya sirtiga tushib borayotgan zarrachalar oqim
zichligi va zarrachalar yo‟naltirilgan xarakatining o‟rtacha kinetik energiyasi. 7.1
rasmda energiya sohasi va zarrachalar oqimi zichligi tepadan ikkita chiziq bilan
chegaralangan, ular 700K va 1500K temperaturalarda nurlanish hisobiga issiqlikni
chiqib ketishi imkoniyatlarga to‟g‟ri keladi. I – chi soha qoplamalar hosil
qilishning past temperaturali metallurgiya va gazotermik usullarga to‟g‟ri keladi.
32
Deionizatsiya – gaz egallab turgan hajmdan ion va elektronlarni yoq bo‟lishi, ionizatsiyaga teskari jarayon bo‟lib,
odatda gazda elektr razryad tugagandan keyin vujudga keladi.
133
7.1 rasm. Bitta zarrachaga to‟g‟ri keladigan atomlar energiyasini zarrachalar
oqimining zichligiga bog‟liq holda qoplamalar yotqizishning har xil usullarni
solishtirilishi
II –chi sohani statsionar termik bug‟latish usullarga tegishli deb qarash
mumkin. Katodli changlatish (III – chi soha) zarrachalarning nisbatan yuqori
energiyalari bilan ajralib turadi va qoplamalarni 10
-9
m/s gacha tezlik bilan
yotqizish imkonini beradi.
Qoplamalarni 10
-7
m/s tezlik bilan kondensatsiyalash imkonini beradigan
magnetron usulari (IV – chi soha) – bu katodli purkashni takomillashtirilgan
usullaridir. V –chi soha ionli va plazmali cho‟ktirishga to‟g‟ri keladi. Boshqa
usullarga
qaraganda
yuqori
energiyali
plazma
texnologiyalari
kondensatsiyalanadigan zarrachalarning energiyasini keng doirada rostlash va, shu
bilan, har xil texnologik jarayonlar (yuzalarni gaz va ionli aniqlashtirish,
kondensatsiyalash va singdirish) ni mujassamlash imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |