O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

1-masala: Turkiston mustamlakaga aylantirilgach, podsho rossiyasi o’zining asosiy maqsadi etib eng avvalo halqlarimizda milliy davlatchilik tuyg’ularini yo’q qilish etib belgiladi. Bunda hamma sohada rus millatchilik shovinizmini qaror toptirish ko’zlandi. rus amaldorlaridan biri tatar A.Divaea shunday yozgan edi: - «Bu halqlar juda boy madaniyatga ega, bu madaniyatni o’rganish biz uchun juda ham og’ir. Biroq biz bu madaniyatni o’rganishga majburmiz, chunki bundan buyon bu halqlarni biz boshqaramiz». (Kirgizskie poslovisi. M.1900. 2-bet).
Turkistonda barcha rus amaldorlari, ziyolilari o’lkada buyuk rus davlatchilik g’oyalarini amalga oshirishga kirishdilar. Turkistonda siyosiy, iqtisodiy va milliy ma’naviy zulm nihoyatda kuchaydi.
O’lka aholisining ro’yxatga olingach, erkaklarni harbiy hizmatga olish masalasi yuzaga keldi. Biroq o’lkada mahsus taftish ishlari olib borgan maxfiy maslahatchi Girsning bergan ma’lumotlariga asosan podsho hukumati turkistonliklardan armiyaga olish fikridan qaytdi va ularga harbiy soliqlar joriy etdi. Podsho mahalliy halqlarning qo’liga qurol berib, harbiy ishlarga o’rgatish o’zi uchun nihoyatda havfli tadbir ekanligini angladi. Podsho hukumatining Turkistonda olib borgan mustamlakalashtirish siyosati mahalliy halqlarimizda kuchli norozilik keltirib chiqardi va ruslarning bu erga kirib kelgan dastlabki kunlaridanoq mustamlakachilarga o’zining noroziligini namoyon etib turdi. XIX asrning 70-80 yillarida esa mustamlakachilarga qarshi milliy ozodlik harakatlari Turkiston o’lkasining deyarli barcha joylarida kuchayib ketdi. Bu haqda maxfiy maslahatchi Girs ham o’z ma’lumotlarida to’xtalib o’tib, «halqda ruslarga qarshi kurashish befoyda», degan tushuncha paydo bo’lgan, - deya ta’kidlab o’tadi. Biroq biz keyingi yillarda bo’lib bir qancha milliy ozodlik harakatlaridan halqda bunday xulosa paydo bo’lmaganligini ko’ramiz. Milliy ozodlik harakatlarining kuchayishiga yana bir sabab, mustamlakachilar tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy zulm edi.
Rossiya Turkistonni bosib olgach, o’zining iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirishga va o’lkani xom-ashyo bazasiga aylantirishga kirishdi. Qishloq xo’jaligidagi amalga oshirilgan siyosat, o’lkada sanoat ishlab chiqarishning shakillantirilishi to’laligicha rus podshosi manfaatlari uchun ishlay boshladi. Mahalliy halqlarning barcha insoniy huquqlari poymol etilib, ularga faqatgina arzon ishchi kuchi bo’lgan qullar kabi muomala qilindi. Er mulklarning yirik mulkdorlar qo’lida to’planishi, turli banklarning ochilishi, savdo sudxo’rlik kapitalining kuchayishi o’lkada qashshoqlarning ko’payishiga olib keldi. Ayniqsa, ruslashtirish siyosati orqali o’lkaga ko’plab rus mujiklarini ko’chirib kelitirilishi ham halqlarimizning azaliy tiriklik manbai bo’lgan er suvlaridan mahrum bo’lishiga va yollanma ishchilarga, mardikorlarga aylanib borishiga olib keldi. Sudxo’rlikning nihoyatda, kuchayib avj olishi ham asosan oddiy dexqonlarni katta-katta qarzlarga bostirib, o’z eri va erkidan mahrum bo’lishlariga olib keldi. ruslar kelishi bilan boshlangan ochrachiliklar, qashshoqliklar, turli kasalliklarning ko’payishi, ayniqsa, ruslar bilan tengma teng o’lkada keng tarqalgan o’g’rilik, talonchilik, yulg’ichlik oddiy halqning boshiga og’ir savdolarni soldi. Halqimiz har tomonlama mustamlakachilik zulmi ostida ezilgan bo’lsada, biroq o’zining izzati, erki, qadr-qimmati toptalayotganligiga indamay qarab turmadi va rus mustamlakachilariga qarshi ko’plab marotaba erk va istiqlol uchun kurashlar olib bordi. Bu kurashlar 70-80 yillarda Farg’ona vodiysida, 90-yillarda Toshkentda va Farg’ona vodiysida, XX asrning boshlariga kelib Turkiston o’lkasining deyarli barcha hududlarida muttasil davom etib turdi va halqimizning o’z erki va ozodligini qo’lga kiritishi uchun hech qachon kurashlarni pasaytirmaganligi uni yuqorida aytganimizdek «befoyda» deb o’ylamaganligi bu kurashlarning mohiyatini ochib beradi.