O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

2.3 Avlodlar dovoni hikmatlari

Tarixga doir ilmiy tadqiqotlarda xayol qonuniyatlari aniq dalillar

tahlil vositasida ochib berilgan holda, tarixiy romanlarda anna shunday
qonuniyatlarni yaqqol-ochib beruvchi adabiy tiplarning badiiy talqini
ustuvorlik qiladi.Tarixiy voqelikning badiiy to`qima bilan qo`shilib ketishi yozuvchi tasvirlayotgan davr haqiqatini yanada aniqroq va yaqqolroq tasavvur qilishga imkon beradi. Shuning uchun ham adabiy asardagi badiiy to`qimani boshqa hech bir vosita bilan almashtirib bo`lmaydi. Badiiy to`qimaning boshlanishi ijodiy niyatning tug`ilishidayoq yarq etib ko`zga tashlanadi.P.Qodirovning «Avlodlar dovoni» romanida «muallifdan» deyilgan izoh bor. Ana shu bitikda yozuvchini roman yaratishga ilhomlantirgan ijodiy niyatning tug`ilishiga asos bo`lgan sabablarga quyidagicha ishora bor.
«Zamonaviy ehtiyojlar bizni tarixdan saboq olishga undaydi. Bugungi
odamzodni bezovta qilayotgan katta muammolar o`tmish zamonlarda
boshqacha shakllarda va o`zgacha miqyoslarda bo`lsa ham ajdodlarimizning boshiga tushgan. Ular bu muammolarni tushunish va hal qilish yo`lida juda ko`p ma`naviy izlanishlarni boshidan kechirganlar va o`z tarixiy tajribalarini bizga meros qilib qoldirganlar.
O`sha davrda dunyoning eng qudratli va taraqqiyparvar mamlakatlaridan biriga aylangan Hindiston barcha xalqlarni milliy nizo,
diniy adovat balolaridan xalos qilishning yangi yo`llarini izlagan, hamma
ellar va e`tiqodlarni teng deb e`lon qilgan, jahonda birinchilardan bo`lib
«sulhi kull»-har tomonlama tinchlik siyosatini boshlab bergan edi.
Hindistonda tug`ilib o`sgan va uni o`zining vatani deb bilgan Akbar manna shu siyosatning tashabbuskori bo`lgan edi. Albatta siyosat bilan hayot orasida katta farqlar va kuchli ziddiyatlar mavjud edi. Akbar ham uning otasi Humoyun ham umr bo`yi ichki-tashqi ziddiyatlar girdobida yashaganlar. Eng xatarli asnolarda beg`araz, xalol mehnatkash xalq vakillari ularni naqd o`limlardan qutqazib qolganligi tarixiy hujjatlardan ma`lum. Shu sababli romanning g`oyaviy yo`nalishini Nizom, Salim, La`l, Chand, Mohim enaga kabi xalq vakillari orqali belgilashga intildim».
Badiiy to`qima ijodiy niyatning tug`ilishidan boshlanadi deyilganda,
eng avvalo, obrazli g`oya ko`zda tutiladi. Chunki, yozuvchi bugungi
zamonaviy ehtiyojlarni ham, tarix saboqlarini ham badiiy tahlil qilish
jarayonida olgan taassurotlaridan ta`sirlanib ketadi-yu, yozilajak romanga
asos bo`ladigan bosh g`oyani topib oladi. Zamondoshlarimizni bezovta
qilayotgan ko`pgina muammolar qachonlardir ajdodlarimiz boshiga ham
tushgani, ular esa bu muammolarni hal qilib, o`z tarixiy tajribalarini bizga
meros qilib qoldirganlikliklarini yozuvchi obrazli tasavvur qila boshlaydi.
Ana shu obrazli g`oya Humoyun va Akbar singari tarixiy shaxslar
faoliyatlarini yozuvchi ruhiy olamiga muhrlab, ularning umum insoniy
ahamiyatga molik ulug` ishlari adovat tufayli kelib chiqadigan qirg`in-barot urushlarning oldini olish va tinchlik sevarlik g`oyalarini keng yoyishdek ezgu faoliyatlari yozuvchi ijodiy niyatini to`lishtira boradi.
Yozuvchining mahorati shundaki, u har ikkala podsho obrazini
chizayotganida ham tarafkashlikka berilmaydi, balki adolat mezoniga
tayanib turib davr haqikatini berishga intiladi. Shu boisdan ham sherxonning yaxshi jihatlari qanchalik yoritilmasin. Hiyla va nayrangda ustamonligi ham e`tibordan chetda qolmaydi. Sherxonning Chunar hokimi qo`lida sipohi bo`lib yurib, keyinchalik uning go`zal xotini Lod malikasiga uylanishi, shuningdek, Krishan Roy qal`asiga bir ming ikki yuz kishilik ayol kiyimidagi qo`shinni kiritib, qal`ani zabt etishi, Amir Bahlulni tuhmatdan o`ldirtirishi va nihoyat, Humoyun sulhiga xiyonat qilishi tasvirida ham yozuvchi bu adabiy tipni xolisona tavsiflaganligini ko`ramiz.
«Avlodlar dovoni»dagi eng go`zal sahifalar, aqllarni lol qoldiradigan
shijoat, o`lim bilan yuzma-yuz jangga kirishib, g`olib kelgan mashaqqatli
mehnat Nizom adabiy tipida o`z badiiy ifodasini topgandir. Kitobxonlar
Nizom faoliyati qarshisida Xumoyunning bosh egishiga, dunyoda oddiy xalq vakili bo`lgan Nizomning aql-farosati, uning tasavvuri, o`limlarni engishdagi o`ylab topgan tadbirlari qarshisida qandaydir bir tabiiylik borligiga ishonadilar. Shu boisdan ham ushbu adabiy tipni muqaddas deb biladilar.
Chunki, Nizomdagi qat`iyat, insof, o`ziga ishonch do`stiga sadoqat
muqaddasdir. Uning o`zi yaratgan yaxshiliklariyu, har qanday iflosliklarga qarshi nafrati muqaddasdir. Unda hasaddan ochko`zlikdan, jinoyat qilishdan uchqun ham yo`q. U faqat halollik, sadoqat, yaxshilik timsolidir. Yozuvchi bu adabiy tipga juda katta e`tibor beradi, unga butun mehrini beradi, ibrat yuksakligiga ko`taradi, shu boisdan ham Nizom voqeadan voqeaga o`tilgani sayin o`stirilib boriladi. Aslida bu obraz ham muarrixlar asarlarida nomi zikr etilgan tarixiy shaxsdir. Xumoyunning Nizom suvchini taxtga chiqarganligi Abulfazlning «Akbarnoma»sida, Javhariyning «Xumoyunnoma»sida, Gulbadanbegimning esdaliklarida qayd etilganligini yozuvchi to`g`ri izohlagan. Halollik faqat mehnatkash insonlargagina xos fazilat ekanligi ana shu harakterda o`z badiiy ifodasini topgan. Sherxon bilan bo`lgan dahshatli jangda bir necha o`limlarni chetlab o`tgan bo`lsa-da, behos daryoda cho`qayotgan Xumoyunni Nizom suvchi qutqazmoqchi bo`ladi. Biroq, Humoyun daryodan tirik chiqishiga ko`zi etmay, «meni qo`ying, o`zingizni qutqaring», - deydi. Nizom esa «Yo`q, hazrat, Men sizning kemangizda xizmat qilib, maosh olurman. Sizni suvdan o`tkazib qo`ymasam, bergan noningiz harom bo`lgay. Men halol non yeb o`rganganmen», - deydi. Xumoyun kemada eshkakchi bo`lib xizmat qiluvchi yigit shunday xatarli vaziyatda ham halol-haromni unutmasa, bunda bir karomat bor deb tushunadi. Haqiqatan ham u tezda shu karomatning shohidi bo`ladi. Nizom kiyimlari shalabbo bu yarador yigit zamona tojdori – podsho ekanini eslaydi-yu, unga «agar meni rostdan tutingan ini o`rnida ko`rsangiz ikki og`iz arzim bor», - deydi va Xumoyun taqdirida muhim ahamiyat kasb etgan davr haqikatini unga tushuntiradi: «Poraxo`r amaldorlar bilan aldamchi shayxlar mamlakat xalqini sizdan bezdirdi. Qancha hind yigitlari sherxon tomonga o`tib ketdi. Axir Sherxon hindiyu muslimni bir-biridan ajratmas ekan…
- Men ham hindi-yu muslimni yakdil qilish orzusida edim. Ammo bu
mushkul ishda kimga tayanishimni bilmadim.
- Hind xalqiga tayaning-da, hazrat bu elda bhaqtiylar (adolatparvar xalq harakatining ishtirokchilari) bor. Ularning shiori Kobir hindi-yu muslimni o`z dilida birlashtirgan. Mening otam Bhaqtiy tarafdori bo`lgani uchun tuhmat bilan zindonga tashlandi.
- Kim tuhmat qildi?
- Siz ishongan amaldoru shayxlar.
- Men o`zim adolatsiz muhitdan qanday qutulishimni bilmasman.
Otangiz. Agradagi zindondami? Poytaxtga qaytaylik…Siz o`zingiz,
otangizga tuhmat qilgan amaldoru shayxlarga jazo bergaydirsiz».
Xumoyunning Sherxon bilan olib borgan urushidagi mag`lubiyatining
dahshatli oqibatlari borgan sari o`pqonga aylanadi. Suvda cho`qib o`lgan etti ming, jangda halok bo`lgan besh minglab kishilarning ota-onalari, qavmu qarindoshlari
Xumoyunga malomat toshi ota boshlaydilar. Hindlar Xumoyundan bezadi. U Nizomni taxtga chiqarib, hindlarning ko`nglini
olmoqchi va shu yo`l bilan ularning ishonchini qozonmokchi bo`ladi. Biroq, Boburning boshiga tushgan kulfatlar Xumoyunni ham chetlab o`tmaydi. Og`a-inilar o`rtasidagi nizolar kuchaya boshlaydi. Toju-taxt Nizomning boshiga ham baxtsizliklar to`fonini yog`dirib, uni bir umrga majruh qilib tashlaydi. Nizomning roziligi bilan Xumoyun va Hamida bonuning nikoh to`ylari bo`lib o`tadi. Shunday qilib, roman bosh qahramon Akbarning dunyoga kelishi uchun zamin yaratilgan.
Yozuvchi Akbarning shohlik faoliyatida, o`y va xayollaridan doimo
davr haqiqatini bo`rttirib berishga intiladi. Uning diniy adovati keskin qarshi turganini, ilmu ma`rifat va madaniy qurilishlarga keng yo`l berganini, elu ulus manfaati va osoyishtaligini o`ylab ish tutishini keng yoritadi. U g`animlar bilan kurashda otasining xatolarini takrorlamaslikka intiladi.
Yangi davlat ham bamisoli daraxt kabi mustahkam ildiz otmaguncha uni sug`urib tashlash oson bo`lishini otasining Ganga bo`yidagi mag`lubiyati misolida idrok etgan edi. Akbar ichki adovatlarni bartaraf etgandan keyingina tashqi dushmandlarini bartaraf etishga otlanadi. Natijada Akbar Bengaliyadan boshlanib arab dengizi va Kambey ko`rfazigacha cho`zilgan ulkan hududdagi saltanatning hukmdori bo`lib qoladi. Hind sarkardalari va brahmanlari Akbarni eng oliy daho – chakvarti (gineralissimus unvoniga o`xshash) deb atay boshlaydilar. Sharqdagi g`alaba uchun uni «ming bir tug`iladigan engilmas Mahdiy» deb entikib ulug`laydigan bo`ladilar. Bu me`yorsiz maqtovlar Hamida bonuni ham hovliqtirib yuboradi. Hamida bonu ham, Akbar ham bosar-tusarini bilmay qoladilar. Akbar o`ziga qarata aytilgan «dovyurak botir» ta`rifini eshitgan sayin yangidan-yangi xatolarga yo`l qo`ya boshlaydi. Mastlikda hindlarning qilich o`yinini bajaraman deb o`lib ketishiga sal qoladi. Fil janglarida ham o`zini xatarga qo`yib, o`limdan bazo`r qutuladi. Akbar ma`naviy olamida zilzila boshlanadi. U tabiatdagi poklik, go`zallik va muvozanatni ko`rib havasi keladi. Akbar tabiatdan-da ulug`roq, undan-da abadiyroq mutlaq haqiqatni qalb ko`zi bilan ko`rishga va
o`z ruhini borliq oxanglari ila uyg`unlashtirishga intiladi. Lekin bunga
muvaffaq bo`lolmay, ruhiy iztirob girdobida qoladi. Uni bunday ruhiy
qiynoqlardan onasi Hamida bonu qutqazadi:
«- Inson ham daraxt kabi moddiy ildizlardan oziqlanarkan, shoh
o`g`lim. Qon bilan taraluvchi oziq ruhga quvvat berarkan.
- Lekin nafs bilan ko`ngil ruhning dushmanidir, - dedi Akbar.
- Nechun? Komil insonlarda ruh hamisha ko`ngilga etakchilik
qilgay, aql bil n dil juft qanotlardek birga parvoz etgay.
- Demak, men hali kamolotdan juda uzoqdamen, - dedi Akbar. –
Ruhim mudom osmonga talpinur. Ammo ko`nglimni ruhim ko`tarilgan
yuksaklikka olib chiqolmay, aro yo`lda muallaq qolurmen.
Akbar o`zining holatiga to`g`ri baho bera boshlaganidan Hamida begim ichida «xayriyat» deb qo`ydiyu, uni muallaq holatdan tezroq erga qaytib tushirgisi keldi.
- Men o`tgan hafta tushimda Xumoy qushni ko`ribmen, - dedi begim, -
qanotlari burgutnikidan ham bahaybat. Boshiyu bunni sher taxlit.
Odamnikidan ikki ilki bor. Tog` etagida odamlar tunlangan ekan. Xumoy
qush ilkida kattakon bir kitobni kutarib o`tib, tog` tepasiga borib qo`ndi.
Odamlar unga qarab yugurdilar, Xumoi kitobni tashlab uchib ketdi. Toqqa oldinroq etib borgan to`rt-besh odam xaligi kitobni: «Men olay, men olay!» deb talashib qoldilar. Biri-biriga bermaganidan keyin uni to`rt-besh bo`lak qilib bo`lib, turli tomonga olib keta boshladilar. Shunda siz paydo bo`ldingiz. «To`xtanglar, axir yaxlit kitobni parchalab olib ketish gunohku», deb ularni qaytarishga tushdingiz. Lekin ularning birini qaytarsangiz, boshqasi tutiqich bermaydir. Azbaroyi achinganimdan oh tortib uyg`onib ketibmen.
Akbar o`ylanib turdiyu:
- Yaxshi tush ko`ribsiz, - dedi, - Kitob haqiqat ramzi. Odamlar
haqiqatni parcha-parcha qilib turli tomonga olib ketganlari rost. Ma`naviyat ham parchalangan. Har kim ilkidagi bir parcha haqiqatu ma`naviyatni mahkam tutib olgan. Boshqalarning ilkida ham haqiqatu ma`naviyat borligini tan olmaydilar. “Faqat men haqmen!” deb, boshqalarni kamsitadilar. O`zaro urushlar, dinu, millat ayirishlar mudom shundan kelib chiqqay… Siz tushingizda ko`rgan kitobning parchalarini odamzod bir joyga yig`ib, yaxlit holga keltirmaguncha, dunyoga adolat o`rnatib bo`lmagay.
Mening orzuyim sochilib ketgan o`lkalarni bir davlat qilib birlashtirishgina emas, balki parchalanib ketgan haqikatni bir ulug` mahzarga yig`ishdir.
- Ilhom, bu orzuyingizga eting, shoh o`g`lim. Turkiy ulusdan chiqib,
Hindistonga farzand bo`ldingiz. Endi bilsam bir ulusning qobig`ini yorib
chiqqan odam, faqat ikkinchi bir xalqning farzandi bo`lib qololmas ekan.
Ummonga quyilgan daryo butun dunyo kengliklariga chiqarkan. Shunga
o`xshab, siz o`z ulusingiz: o`z mamlakatingiz tashvishlaridan kuch orttirib, umumbashariy muammolarni echishga bel bog`lamoqdasiz. Ma`naviyat bobida ajdodlaringizni hech biri bunday mushkul, bunday murakkab maqsadlarni o`z oldiga qo`ymagan edilar. Sizda ulkan iste`dodu g`ayrat bor. Ammo, men tushimda oh tortib uyg`onganimga sabab – yolg`izlik qildingiz, bolam.
Yozuvchi Akbar siymosida davr adabiy tipini, yaratar ekan, atrofdagi
odamlarning unga munosabatidan tarixiy voqelik haqiqatini yuzaga chiqarish vositasi sifatida samarali foydalangan. Ayrim xushomadgo`ylar uning ruhini ko`kka talpintirib shuhrat balosiga yo`liqtirgan bo`lsalar, o`zlatni ixtiyor etib, yolg`izlik dardiga mubtalo bo`lgan Akbarni xushyor tortishga sadoqatli kishilar muhitiga qaytishga undagan Hamidabonu umumbashariy e`tiqodlarni amalga oshirish yo`lidagi chala qolgan ishlarini yodiga tushiradi.
Adib romanning xotimasida shunday fikrlarni yozib qoldiradi: “Kishini hayratga soladigan yana bir hodisa – Bobur va Akbar mansub bo`lgan sulolaning asrdan asrga va mamlakatdan mamlakatga o`tib, besh asrdan ortiq umr ko`rganligidadir. “Iste’dod meros bo`lib o`tmaydi” degan aqida bor. Lekin Amir Temurning ulug` iste’dodi kichik o`g`li Shohruh orqali Ulug`bekka o`tganligi, uning o`rtancha o`g`li Amiranshoh esa otasining o`lmas dahosini chevarasi Mirzo Boburga yetkazib berganligi tarix tomonidan tasdiq etil;gan hodisalardir. Ayniqsa,Amir Temurning ulug` davlat arbobi va yengilmas sarkarda sifatidagi ioste’dodi ikki asrdan so`ng Akbarda yangi bir shaklda qayta tirilgani sharqning barcha mashhur tarixchilari tomonidan e’tirof etilgandir. Akbarning me’mor sifatidagi iste’dodi esa uning nevarasi Shohjahonda yanada baland bosqichga ko`tarilgani – bu sulolaga xos irsiy daho insoniyat tarixida kam uchraydigan bir qudrat va umrboqiylik bilan hayratomuz mo`jizalar yaratganini isbot etadi. Bu ulug` sulolaning sarzamini bizning qadimiy Turkiston ekanini ko`p mamlakatlar hali bilmaydi. Chunki Bobur va uning avlodlarini “Ulug` mo`g`ullar” deb atash bir odat tarzida ko`pgina mamlakatlarda saqlanib kelmoqda. Holbuki, Bobur ham, uning avlodlari ham o`zlarining turkey ulusdan ekanliklarini ta’kidlab yozganlar va temuriyzoda bo`lganliklari bilan iftixor qilganlar. Yaqin vaqtlargacha O`zbekistonni tanimagan-bilmagan yuzdan ortiq mamlakatlar undan sun’iy ravishda begona qilingan bu ulug` tarixiy siymolarning ota yurti – bizning bugungi Vatanimiz ekanini jahon miqyosida tan oladigan kunlar keladi”.