O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

Subsidiyalar – bu, pul yoki natura ko`rinishidagi yordam turi bo`lib, byudjet va byudjetdan tashkari fondlardan ko`rsatiladi. Subsidiyalar bevosita va bilvosita bo`lishi mumkin. Bevosita subsidiyalarga kapital qo`yilmalar, ilmiy tadqiqotlar, kadrlarni qayta tayyorlashga ajratilgan mablaglar kirsa, bilvosita subsidiyalarga soliq imtiyozlari, imtiyozli shartlarda kreditlar berish, pasaytirilgan bojxona bojlari va boshqalar kiradi.
Bundan tashqari davlat aholini davlat transfertlari ko`rinishida himoya qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko`p qirrali soliqlar tizimidan foydalaniladi. Aholi davlat byudjetiga xar oyda olgan daromadlariga qarab daromad soligi to`laydi, korxonalar esa olgan foydasiga qarab foydadan soliq to`laydilar. Shu kabi juda ko`p mavjud soliq turlaridan oqilona va ilmiy asosda foydalanish orqali davlat soliq siyosatini, soliq stavkalari miqdorlarini va imtiyozlari turlarini aniqlaydi va shu bilan butun makroiqtisodiy vaziyatga ta`sir ko`rsatadi. Soliqlarni o`zgartirish orqali investitsiyalar va jamgarmalar rag’batlantiriladi.
P ul-kredit siyosati mamlakatda pul massasini tartibga solishga qaratilgan va uning asosiy vazifasi baholar va real milliy ishlab chiqarish hajmining o`sishiga mos keladigan pul massasini ta`minlashdan iborat. Bu siyosatning asosiy vositasi Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan hisob stavkasini tartibga solish, tijorat banklarining majburiy ravishda Markaziy bankda saqlaydigan zaxiralari normasini o`zgartirish, qimmatli qogozlar bo`yicha
Graude P., Polan M. Is Inflation Always and Everywhere a Monetary Phenomenon? Discussion Paper. №2841 CEPR. 2019. June. – Р. 26-29.
1. Davlatning bozor iqtisodiyoti rivojlanishiga aralashuvi zarurligi va asosiy iqtisodiy funksiyalari.
Davlat monopoliyani cheklash va raqobat muhitini yaratishi zarur. Bu vazifa monopoliyaga qarshi qonunlarga tayanilgan holda olib boriladi. O`zbekiston Respublikasida bu vazifani amalga oshirish Monopoliyadan chiqarish raqobat va tadbirkorlikni qo`llab quvvatlash Davlat qo`mitasi zimmasiga yuklatilgan.Monopollashuvga qarshi kurash maqsadlarida monopol korxonalar reestri tuziladi. Bunda monopol korxonalar tabiiy monopoliya va tabiiy monopoliya hisoblanmagan korxonalarga bo`linadi. Tabiiy monopol bo`lmagan korxonalarni monopoliyadan chiqarish chora- tadbirlari ko`riladi.Tabiiy monopoliyalar ob`ektiv shart-sharoitlarga ko`ra monopol bo`lishi zarur, yoki monopoliyadan chiqarish ilojsiz bo`lgan korxona yoki tarmoqlardir.Tabiiy monopolist korxonalar o`z mavqelaridan foydalanib mahsuloti va xizmatlari bahosini asossiz ko`tarib yuborishlariga yo`l qo`ymaslik uchun ularga rentabellilikning yuqori chegarasi belgilab beriladi. Bu chegarani buzgan korxonaga moliyaviy jazo choralari qo`llaniladi.Masalan, bu chegara 20% deb belgilangan bo`lsin. Korxona maxsuloti tannarxi 10000 so`m bo`lgani xolda uni 13000 so`mga sotsa belgilangan ma`yoriy chegarani buzgan hisoblanadi. CHunki korxona 20% emas balki 30 foiz foyda normasi darajasida ustama belgilayapti.
Shu sababli ortiqcha xisoblangan 1000 so`m (13000-12000) davlat ixtiyoriga olinadi va monopolist korxonaga qo`shimcha moliyaviy jazo ham qo`llaniladi.Davlat bu yo`l bilan iste`molchilar huquqlarini himoya kiladi. Agar maxsulot baxosi korxonaga boglik bo`lmagan sabablarga ko`ra oshib ketgan bo`lsa va bu isbotlansa konun talablari buzilmagan xisoblanadi.Raqobat muhitini yaxshilash, tadbirkorlikni qo`llab quvvatlash maqsadida davlat mulki xususiylashtiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
Davlat Mulk qo`mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda davlat mulkini bevosita bitta xaridorga sotish, investitsiya kitritish majburiyatini olib bepul tassarrufiga berish, bosqichma bosqich baxosini tushirib sotish, aktsionerlashtirish kabi usullar qo`llaniladi.Agar respublikamizda xususiylashtirishning dastlabki bosqichida uy joy fondi, savdo va maishiy xizmat ob`ektlari va maxalliy sanort korxonalari xususiy shaxslarga sotilgan bo`lsa, keyingi boskichda o`rta va yirikrok korxonalarni aktsionerlashtirish yo`li bilan davlat tasarrufidan chiqarishga kirishildi.Tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan qo`llab quvvatlash, shuningdek ularning huquqlarini himoya qilish orqali ham amalga oshiriladi.

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5 oktyabrda imzolangan «Tadbirkorlik sub`ektlarini tekshirishni yanada qiskartirish va uning tizimini takomillashtirish chora tadbirlari to`grisida» gi Farmoni nazorat qiluvchi organlarning tadbirkorlik sub`ektlari faoliyatiga aralashuvini cheklash, ularning

Obligatsiya – uning egasiga qayd qilingan foiz olish sharti bilan pul qo’yganligini Sof bozor uchun xos bo`lgan bu kamchiliklar davlatning, iqtisodiy tizimning samaradorligini oshirishga qaratilgan, asosiy funktsiyalarini belgilab beradi. Aynan shu tufayli bozor va davlat simbiozi ro`y berdi, va ko`pchilik davlatlarning bugungi kundagi iqtisodiyoti sof bozor iqtisodiyoti xam, sof davlat iqtisodiyoti ham emas. «Iqtisodiyotni barqaror amal qilishi uchun ikki tashkiliy qism- bozor va xukumat zarur. Ularsiz xozirgi zamon iqtisodiyotini boshqarish –xuddi bitta qo`l bilan qarsak chalish bilan barobardir»^1* Ilgor davlatlar bozorlari rivojlanishiga davlatning aralashuvi tufayli davriy tebranishlar amplitudasini kamaytirishga, inqiroziy xodisalarni yumshatishga va iqtisodiy rivojlanishda jiddiy ilgarilashga erishildi.
Davlatning iqtisodiy funktsiyalari ko`p va xilma-xildir. SHuning uchun taxlilimizda davlatning asosiy iqtisodiy funktsiyalarinigina ko`rib chiqamiz.
Davlatning asosiy ikvtisodiy funktsiyalariga kuyidagilar kiradi:
1. bozor tizimi samarali faoliyat ko`rsatishini ta`minlaydigan huquqiy baza va ijtimoiy muxitni ta`minlash;
2. raqobat muxitini yaratish va uni himoya qilish.
3. ijtimoiy ne`matlar bilan ta`minlash maqsadida resurslarni qayta taqsimlash;
4. atrof muxitni himoya qilish;
5. daromad va boyliklarni qayta taqsimlash;
6. iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya`ni, iqtisodiy kon`yukturaning o`zgaruvchanligi natijasida paydo bo`ladigan ishsizlik va inflyatsiya darajalarini nazorat qilish hamda iqtisodiy o`sishni ragbatlantirish.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali faoliyat ko`rsatishi uchun asos bo`ladigan ayrim xizmatlarni va huquqiy bazani ta`minlash vazifalarini zimmasiga oladi. Huquqiy bazani ta`minlash asosan iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi qonunlar ishlab chiqarishda va bu qonunlarni bajarishni taminlash xamda nazorat qilishda namoyon bo`ladi. Davlat, shuningdek xalqaro munosabatlarni yo`lga qo`yib o`z tadbirkorlaring maxsulotlarini xorijiy mamlakatlarda sotishi uchun qulay sharoit yaratadi. Bunga ikki tomonlama soliqqa tortmaslik, boj to`lovlari bo`yicha o`zaro imtiyozlar berish, investitsiyalarni kafolatlash kabi masalalarda hukumatlararo kelishuvlar orqali erishiladi. Tashqi savdoni tartibga solish

Iqtisodiyot davlat tomonidan ma`muriy, iqtisodiy va ijtimoiy usullar bilan tartibga solinadi.

Ma`muriy usullar antimonomol tadbirlar, majburiy standartlarni o`rnatish, tadbirkorlik faoliyatini litsenziyalash va sub`ektlarini ro`yxatga olish kabilarni o`z ichiga oladi.
Ijtimoiy usullarga davlat ijtimoiy ta`minoti, minimal ish xaqini o`rnatish, ishsizlik nafaqalarini berish kabilar kiradi.
Iqtisodiy usullar byudjetdan moliyalashtirish, davlat xaridi, davlat sektori faoliyati kabi to`gridan-to`gri usullarni va byudjet-soliq hamda pul-kredit siyosatidan iborat bevosita tartibga solish usullarini o`z ichiga oladi..
Davlat byudjet xarajatlarini (davlat xarajatlari va transfert to`lovlari) ko`paytirish yoki kiskartirish orkali mamlakat iqtisodiyotiga aralashadi. Davlat tomonidan tartibga solishning bevosita usullari yoki byudjet siyosati tovar va xizmatlarning davlat xaridi, YAIMni taksimlash va qayta taqsimlash, ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, davlat byudjetining daromadlar va xarajatlar qismidagi mutanosiblikni ta`minlash, ishlab chiqaruvchilarga moliyaviy yordam shakllarini ko`rsatish, baxolar ustidan nazorat o`rnatish, eksport va import qilinadigan tovarlarga kvotalar o`rnatish va shuningdek, mamlakat axolisini himoya qilish maqsadida olib borilayotgan chora-tadbirlar majmuasidan iborat.
Davlat tomonidan ko`rsatiladigan moliyaviy yordamlar dotatsiya, subventsiya va subsidiya shakllarida olib boriladi.
– bu, pul yoki natura ko`rinishidagi yordam turi bo`lib, byudjet va byudjetdan tashkari fondlardan ko`rsatiladi. Subsidiyalar bevosita va bilvosita bo`lishi mumkin. Bevosita subsidiyalarga kapital ko`yilmalar, ilmiy tadkqiqotlar, kadrlarni qayta tayyorlashga ajratilgan mablaglar kirsa, bilvosita subsidiyalarga soliq imtiyozlari, imtiyozli shartlarda kreditlar berish, pasaytirilgan bojxona bojlari va boshqalar kiradi.
Bundan tashkari davlat axolini davlat transfertlari ko`rinishida ximoya qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko`p qirrali soliqlar tizimidan foydalaniladi. Axoli davlat byudjetiga har oyda olgan daromadlariga qarab daromad soligi to`laydi, korxonalar esa olgan foydasiga karab foydadan soliq to`laydilar. SHu kabi juda ko`p mavjud soliq turlaridan oqilona va ilmiy asosda foydalanish orqali davlat soliq siyosatini, soliq stavkalari miqdorlarini va imtiyozlari turlarini aniqlaydi va shu bilan butun makroiqtisodiy vaziyatga ta`sir ko`rsatadi. Soliqlarni o`zgartirish orqali investitsiyalar va jamgarmalar ragbatlantiriladi.
Pul-kredit siyosati mamlakatda pul massasini tartibga solishga qaratilgan va uning asosiy vazifasi baxolar va real milliy ishlab chiqarish hajmining o`sishiga mos keladigan pul massasini ta`minlashdan iborat. Bu siyosatning asosiy vositasi Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan hisob stavkasini tartibga solish, tijorat banklarining majburiy ravishda Markaziy bankda saqlaydigan zaxiralari normasini o`zgartirish, qimmatli qog’ozlar bo`yicha ochiq bozordagi operatsiyalarni yo`lga qo`yish va shuningdek, boshqa tadbirlardir.
Iqtisodiyotni tartibga solish vositalaridan yana biri davlat tomonidan iqtisodiyot kelajagini oldindan taxminlash (prognozlash) va uni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish hamda xayotga tatbiq etish hisoblanadi. Davlat byurtmasiga asosan uzok va qisqa muddatlarga mo`ljallangan prognozlar tuziladi. Prognozlarda resurslar, texnologiya, ichki bozor hajmi va tarkibi, eksport va import, davlat xarajatlari, ishlab chikarish tarkibidagi o`zgarishlar, matematik modellar asosida hisob-kitob qilinadi va iqtisodiyotning qaysi yo`nalishda rivojlanishi aniqlanadi.

Davlat monopoliyani cheklash va raqobat muhitini yaratishi zarur. Bu vazifa monopoliyaga qarshi qonunlarga tayanilgan holda olib boriladi. O`zbekiston Respublikasida bu vazifani amalga oshirish Monopoliyadan chiqarish raqobat va tadbirkorlikni qo`llab quvvatlash Davlat qo`mitasi zimmasiga yuklatilgan.

Monopollashuvga qarshi kurash maqsadlarida monopol korxonalar reestri tuziladi. Bunda monopol korxonalar tabiiy monopoliya va tabiiy monopoliya hisoblanmagan korxonalarga bo`linadi. Tabiiy monopol bo`lmagan korxonalarni monopoliyadan chiqarish chora- tadbirlari ko`riladi.
Tabiiy monopoliyalar ob`ektiv shart-sharoitlarga ko`ra monopol bo`lishi zarur, yoki monopoliyadan chikarish ilojsiz bo`lgan korxona yoki tarmoklardir.
Tabiiy monopolist korxonalar o`z mavke`laridan foydalanib maxsuloti va xizmatlari baxosini asossiz ko`tarib yuborishlariga yo`l qo`ymaslik uchun ularga rentabellilikning yuqori chegarasi belgilab beriladi. Bu chegarani buzgan korxonaga moliyaviy jazo choralari qo`llaniladi.
Masalan, bu chegara 20% deb belgilangan bo`lsin. Korxona maxsuloti tannarxi 10000 so`m bo`lgani xolda uni 13000 so`mga sotsa belgilangan ma`yoriy chegarani buzgan hisoblanadi. CHunki korxona 20% emas balki 30 foiz foyda normasi darajasida ustama belgilayapti. SHu sababli ortikcha xisoblangan 1000 so`m (13000-12000) davlat ixtiyoriga olinadi va monopolist korxonaga qo`shimcha moliyaviy jazo ham qo`llaniladi.
Davlat bu yo`l bilan iste`molchilar huquqlarini himoya qiladi. Agar maxsulot baxosi korxonaga bogliq bo`lmagan sabablarga ko`ra oshib ketgan bo`lsa va bu isbotlansa qonun talablari buzilmagan hisoblanadi.
Rakobat muxitini yaxshilash, tadbirkorlikni ko`llab kuvvatlash maqsadida davlat mulki xususiylashtiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish Davlat Mulk qo`mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda davlat mulkini bevosita bitta xaridorga sotish, investitsiya kitritish majburiyatini olib bepul tassarrufiga berish, boskichma bosqich bahosini tushirib sotish, aktsionerlashtirish kabi usullar qo`llaniladi.
Agar respublikamizda xususiylashtirishning dastlabki bosqichida uy joy fondi, savdo va maishiy xizmat ob`ektlari va maxalliy sanort korxonalari xususiy shaxslarga sotilgan bo`lsa, keyingi boskichda o`rta va yirikroq.