O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

12.2. Daromadlarni va resurslarni ijtimoiy manfaatlarni 
e‘tiborga olgan holda qayta taqsimlash 
Bozor tizimi rivojlanishi bilan mamlakat aholisi oladigan 
daromadlar va qiladigan xarajatlar o‗rtasida nomutanosibliklar paydo 
bo‗ladi. Bu kabi muammolarni hal qilishda davlat asosiy ahamiyatga 
ega. 
Ya‘ni, 
davlat 
jamiyatdagi 
daromadlar 
nomutanosibligini 
kamaytirish vazifasini bajaradi..
Birinchidan, transfert to‗lovlari orqali yordamga muxtoj, 
boqimanda, nogiron va ishsizlarni nafaqalar bilan ta‘minlaydi. 
Ikkinchidan, 
davlat 
bozorga 
aralashuvi 
orqali 
daromadlar 
taqsimlanishini o‗zgartiradi. Fermerlar mahsulotini kafolatlangan
baholarda sotib olish va minimal ish haqi to‗g‗risidagi qonunchilik 
davlat aholining ayrim guruxlari daromadlarini tenglashtirish 
maqsadida bahoni tartibga solib turishiga misol bo‗la oladi. Bundan 
tashkari aholidan olinadigan daromad soliqlarining foizlar bo‗yicha 
tabaqalanishi ham kam ta‘minlangan aholini qo‗llab-quvvatlash 
maqsadida olib borilayotgan tadbirlaridan biridir. 
Davlat daromadlarni aholi o‗rtasida quyidagicha qayta 
taqsimlaydi. 
Birinchidan, daromadlar aholining turlicha daromad oladigan 
qatlamlari orasida qayta taqsimlanadi. Qo‗llaniladigan progressiv soliq 
stavkasi bunga imkon beradi. O‗rnatilgan shkala kam daromad 
oluvchilardan kamroq soliq undirish, ko‗p daromad oluvchilardan esa 
ko‗proq 
soliq 
undirish 
imkonini 
beradi. 
Davlat 
tomonidan 
moliyalashtiriladigan turli ijtimoiy yordam to‗lovlari esa aynan kam 
daromadga ega oilalarga ko‗rsatiladi. 
Shuningdek, davlat Pensiya jamg‗armasi, Bandlik jamgarmasi, 
Kasaba uyushmasi jamg‗armalariga ijtimoiy sug‗urta ajratmasi 
to‗lovlarini ish beruvchilar (korxonalar)dan va ishlovchilardan undiradi. 
Bu mablaglar pensiya ta‘minoti, vaqtincha ishga layoqatsizlik bo‗yicha 
kasallik varaqasi, ishsizlik nafaqasi, ishsizlarni mehnat birjalari orqali 
kasbga 
tayyorlash 
xarajatlarini 
qoplash 
kabi 
tadbirlarni 
moliyalashtirishga sarflanadi. Ya‘ni sanab o‗tilgan yo‗nalishlar bo‗yicha 

---

157 
ham davlatning daromadlarni qayta taqsimlash funksiyasi namoyon 
bo‗ladi.
Mamlakat 
hududlari 
va 
iqtisodiyot 
tarmoqlari 
o‗rtasida 
umumdavlat manfaatlarini hisobga olgan holda resurslarni qayta 
taqsimlash davlatning muhim funksiyalaridan biridir. 
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish, ijtimoiy 
ahamiyatli, ammo foyda ko‗rib ishlamaydigan tarmoq yoki korxonalarni 
qo‗llab quvvatlash maqsadlari davlat byudjeti orqali daromadlar va 
resurslarni tarmoqlar orasida qayta taqsimlash zaruriyatini tug‗diradi.
Bu vazifa barcha tarmoqlardan olingan soliq tushumlari hisobiga 
moliyalashtiriladigan markazlashgan investitsiya mablag‗larini ustivor 
tarmoqlarga yo‗naltirish, shu tarmoqlarga soliq imtiyozlari, subsidiyalar, 
imtiyozli kreditlar ajratish orqali amalga oshiriladi.
Kommunal xo‗jalik, shu jumladan jamoat transporti kabi sohalar 
iqtisodiyot tarmoqlarining samarali ishlashi, normal hayotiy faoliyatni 
yo‗lga qo‗yish uchun zarur xizmatlarni ko‗rsatgani holda rentabelli 
sohalar bo‗lmagani uchun ham davlat byudjetidan dotatsiya oladilar. 
Mamlakat hududlarining resurs salohiyati bir xil emasligi, aholi 
zichligi, sanoat tarmoqlarining rivojlanishi darajalaridagi farqlar tufayli 
aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan YaIM, sanoat mahsuloti, pullik 
xizmatlar, pullik daromadlar kabi ko‗rsatkichlar hududlararo farq qiladi. 
Bu farqlarning chuqurlashuvi, o‗z navbatida milliy iqtisodiyot 
samaradorligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi, shunday ham rivojlanish 
darajasi past hududlardan kapital ko‗chishi holatlari ro‗y berishi 
mumkin. Bu esa turli hududlar o‗rtasidagi iqtisodiy rivojlanish 
darajalarida mavjud bo‗lgan farqni yanada chuqurlashtiradi. 
Davlat byudjet-soliq va pul kredit siyosati vositalaridan 
foydalangan holda iqtisodiy ko‗rsatkichlar darajasidagi hududiy 
tengsizlik darajasini yumshatish uchun resurslarni qayta taqsimlaydi. 
Resurslarga boy, sanoati rivojlangan hududlarning davlat byudjeti 
daromadlaridagi ulushi yuqori bo‗lgani holda byudjet mablag‗lari 
hududlar o‗rtasida ijtimoiy ehtiyojlarni hisobga olgan holda, kam 
rivojlangan hududlar rivojlanishi darajasini jadallashtirish maqsadlarini 
ko‗zlab taqsimlanadi. 

---

158 
Markazlashgan 
byudjetga 
kelib 
tushadigan 
umumdavlat 
soliqlarining hududlar ixtiyorida qoldiriladigan ulushini ko‗paytirish, 
ayrim hududlarga kiritiladigan investitsiyalar hisobiga ishlaydigan 
korxonalarga soliq imtiyozlarini berish, ularni imtiyozli kreditlar bilan 
ta‘minlash, erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish davlat hududiy iqtisodiy 
siyosatining muhim elementlaridan biridir.
Hozirgi zamon iqtisodiyotidagi davlatning muhim funksiyalaridan 
biri barqarorlashtirish siyosatini yuritishdir. Davlatning bu funksiyasi
boshqa funksiyalar bilan chambarchas bog‗lik bo‗lgani holda iqtisodiy 
o‗sishni, Inflyatsiya sur‘atlarini cheklashni, ishsizlik darajasini me‘yor 
darajasida ushlab turishni, davlat byudjeti va to‗lov balansi 
mutanosibligini hamda milliy valyuta almashinuv kursi barqarorligini 
ta‘minlash 
kabilarni 
o‗z ichiga oladi. Bu masalalar o‗quv 
qo‗llanmamizning tegishli mavzularida atroflicha ko‗rib chiqilishi 
tufayli bu savolda ularga to‗xtalmaymiz.