|
12.5. Qashshoqlik va uning xususiyatlari
Qashshoqlik - bu eng kam (mamlakat standartlariga muvofiq)
yashash vositalariga ega bo‗lmagan odamlarning iqtisodiy holati.
Kambag‗al odamlar soni qashshoqlik chegarasi qanday aniqlanganiga
qarab farq qiladi.
Qashshoqlik qashshoqlikning mutlaq yoki nisbiy chegarasiga ega
emas.
Mutlaq darajada qashshoqlik darajasi - bu insonning fiziologik
ehtiyojlari asosida aniqlanadigan minimal hayot darajasi oziq-ovqat,
kiyim-kechak, uyda. Rossiyada bu tirikchilik eng kam.
Nisbatan
qashshoqlik
darajasi
odamlarning
qashshoqlik
darajasidan pastligi bilan tavsiflanadi (Evropa Ittifoqi mamlakatlarida -
mamlakatdagi uy xo‗jaliklari xarajatlarining yarmidan kamrog‗i).
Qashshoqlik quyidagi ko‗rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
kambag‗allar soni;
qashshoqlikning chuqurlik darajasi;
qashshoqlik darajasi.
Mamlakatdagi iqtisodiy sharoit o‗zgarishi bilan kambag‗allar soni
o‗zgaradi.
Qashshoqlik
koeffitsienti
so‗rovda
qatnashgan
oilalar
daromadlarining kunlik darajasidan o‗rtacha chetlanishini ifodalaydi va
so‗rov o‗tkazilgan oilalarning umumiy soniga bog‗liq bo‗lgan umumiy
daromad taqchilligi bilan tavsiflanadi.
165
Qashshoqlik zo‗ravonlik koeffitsienti - bu so‗rovda qatnashgan
oilalar daromadlarining so‗rov o‗tkazilgan oilalarning umumiy soniga
bog‗liq bo‗lgan kvadratik daromad kamomadi bilan belgilanadigan, eng
kam yashash darajasidan o‗rtacha o‗rtacha chetlanishidir.
Qashshoqlik holati aholining kasb darajasi bilan bog‗liq.
Kambag‗allarning aksariyati qariyalar, nogironlar va kasallar, ayollar va
bolalar orasida.
Hayot darajasi ko‗rsatkichlari va hayot sifati ko‗rsatkichlari
farqlanadi. Turmush darajasining ajralmas ko‗rsatkichlariga quyidagilar
kiradi:
real ish haqi;
aholining real daromadlari;
ikkinchi darajali ishdan olinadigan daromad;
shaxsiy yordamchi xo‗jaliklarning mahsulotlarini sotishdan
tushadigan daromadlar;
dividendlar (aktsiyalar va obligatsiyalar bo‗yicha);
aholi omonatlari bo‗yicha foizlar;
pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar.
Turmush darajasining xususiy ko‗rsatkichlariga quyidagilar kiradi.
-ayrim tovar va xizmatlarni iste'mol qilish ko‗rsatkichlari (aholi jon
boshiga, har bir oilaga, ijtimoiy guruhlar, hududlar bo‗yicha);
-uzoq muddatli mahsulotlar, uy-joy, kommunal xizmatlar bilan
ta'minlash ko‗rsatkichlari
Xususiy ko‗rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi:
iste'mol darajasini to‗g‗ridan-to‗g‗ri tavsiflovchi tabiiy
ko‗rsatkichlar, ma'lum imtiyozlar berish;
aniq
ehtiyojlarni
qondirish
xarajatlari
va
ularning
dinamikasini aks ettiruvchi xarajatlar ko‗rsatkichlari;
Ehtiyojlar turiga qarab guruhlanadi. Masalan, oziq-ovqat, uy-joy,
kommunal xizmatlar, kiyim-kechak, uzoq umr ko‗riladigan mahsulotlar,
dam olish, madaniy ehtiyojlarni qondirish va boshqalar.
166
Aholi hayotining sifati deganda ma'lum bir mamlakat aholisining
moddiy, ijtimoiy, jismoniy, madaniy va ma'naviy farovonligini
tavsiflovchi ko‗rsatkichlar majmui tushuniladi.
Aholining hayot sifatining asosiy ko‗rsatkichlari:
Inson taraqqiyoti indeksi (Inson taraqqiyoti indeksi);
jamiyatning intellektual salohiyati ko‗rsatkichi;
jon boshiga to‗g‗ri keladigan inson kapitali;
aholining hayotiy koeffitsienti.
Inson taraqqiyoti indeksi (Inson taraqqiyoti indeksi) uchta
indeksning o‗rtacha arifmetik ko‗rsatkichidir:
umr ko‗rish davomiyligi (Ij);
ta'lim darajasi (Io);
Aholi jon boshiga YaIM (YaIM dn).
Inson taraqqiyoti indeksi quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi:
Ushbu ko‗rsatkich Efiopiyada 0,25 dan Kanadada 0,96 gacha.
Rossiyada bu 0,76 ga teng. Inson taraqqiyoti indeksi BMT tomonidan
1990 yildan beri aniqlanib kelinmoqda.
Jamiyatning intellektual salohiyati ko‗rsatkichi aholining bilim
darajasi va mamlakatdagi ilm-fan holatini aks ettiradi. Uni hisoblashda
quyidagilar hisobga olinadi:
kattalar aholisining ta'lim darajasi;
aholining umumiy sonida talabalarning ulushi;
yalpi
ichki
mahsulotdagi
ta'limga
sarflanadigan
mablag‗larning ulushi;
ish bilan band bo‗lganlarning umumiy sonidagi fan va ilmiy
xizmatlarda band bo‗lganlarning ulushi;
yalpi ichki mahsulotdagi fanga sarflanadigan xarajatlarning
ulushi.
Jamiyatning intellektual salohiyatining pasayishiga Rossiyadan
chet elga "miya oqimi" deb ataladigan narsa ta'sir ko‗rsatmoqda, bu
so‗nggi 10 yil ichida ekspertlarning hisob-kitoblariga ko‗ra ilm-fan va
167
oliy ta'lim sohasidagi tadqiqotchilarning 15 foizini tashkil etdi. Eng
malakali ishchilar AQShga oqib kelishmoqda.
Aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan inson kapitali davlat, firmalar
va fuqarolar tomonidan ta'lim, sog‗liqni saqlash va boshqa ijtimoiy
sohalarga sarflanadigan xarajatlar darajasini aks ettiradi. Mamlakatning
iqtisodiy rivojlanish darajasi qanchalik baland bo‗lsa, inson kapitali
darajasi va uning umumiy kapital tarkibidagi ulushi shuncha yuqori
bo‗ladi.
Aholining yashash qobiliyati koeffitsienti genofondni saqlash,
aholining intellektual rivojlanishi ma'lum bir ijtimoiy sharoitda. (Ushbu
ko‗rsatkich besh balli shkala bo‗yicha o‗lchanadi). 1,5 baldan pastroq
darajani belgilash - bu inqirozli vaziyat, aholi hayoti darajasining
pasayishi, aholi o‗lishni boshlagan chegaraga tushishini anglatadi.
Hayot sifatining ayrim jihatlari xususiy ko‗rsatkichlar bilan
tavsiflanadi. Bunga quyidagilar kiradi:
ijtimoiy jihatdan kasallanish, tug‗ilish, o‗lim, tabiiy o‗sish
dinamikasi);
aholining iqtisodiy faoliyati (ishsizlik darajasi, aholi
migratsiyasi va uning sabablari);
ijtimoiy keskinlik (siyosiy tadbirlarda, ish tashlashlarda
qatnashish, yalpi ichki mahsulotdagi yashirin iqtisodiyotning ulushi,
jinoyatchilik dinamikasi);
ijtimoiy sohani rivojlantirish (Ta'lim, fan, sog‗liqni saqlash,
madaniyatga sarflanadigan xarajatlarning YaIMdagi ulushi, o‗quvchilar
va talabalar soni, shu jumladan bepul va pullik o‗qiyotganlar, har bir
o‗qituvchiga to‗g‗ri keladigan o‗rtacha talabalar va talabalar soni);
ekologik ko‗rsatkichlar (atmosferadagi zararli moddalarning
tarkibi,
tuproq,
suv,
oziq-ovqat;
atrof-muhitga
sarflanadigan
xarajatlarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi, atrof-muhitni muhofaza
qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga yo‗naltirilgan asosiy
fondlarga investitsiyalar).
168
Do'stlaringiz bilan baham: | 
