O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

 
Ilk o`spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi 
 
Ilk  uspirinlik  yoshidagi  uzgarishlar  maktab,  oila,  shaxslararo  munosabatlardagi  mavkeni  yanada 
mustahkamlashning  muhim  omili  xisoblanadi.  Lekin  yetakchi  omil  yangicha  ta’lim  muassasasi  ukuvchisi 
faoliyatining xususiyati, moxiyati va mazmunidagi tub burilishdir. Ilkuspirinlarda avvalo uzini anglashdagi 
siljish  yakkol  kuzga  tashlanadi.  Bu  hol  shunchaki  usishni  bildirmaydi,  balki  uz  shaxsiyatining  ma’naviy-

---

41 
 
psixologik fazilatlarini, faol ijtimoiy turmush tarzining maksad va vazifalarini anglashni, okilona baholashni 
aks  ettiradi.  Ilk  uspirinda  uzining  ruhiy  dunyosini,  shaxsiy  fazilatlarini,  akl-zakovatini,  kobiliyati  hamda 
imkoniya-tini  anikdashga  intilish  kuchayadi.  Uz  xulk-atvorini  jilovlash,  xis-tuygulari  hamda  ichki 
kechinmalarini tushunish ishtiyoki vujudga kela boshlaydi.  
Ilk  uspirindagi  uzini  anglash  turmush,  ukish,  mexnat  va  sport  faoliyatlari  takozosi  bilan  namoyon 
buladi.  Yangicha  ta’lim  muas-sasidagi  odatlanilmagan  vaziyatning  shaxslararo  munosabat  va  mulokrt 
ko‘lamining kengayishi uzining akliy, axlokiy, irodaviy xis-tuygularining xususiyatlarini okilona baholash, 
kuyilayotgan  talablarga  javob  tarikasida  yondashish  uzini  anglashni  jadallashtiradi.Bunday  ta’lim 
tizimidagi ukuvchilarning uzini anglashga alokador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining kuchli va 
zaif jihatlarini, yutukva kamchiliklarini, munosib va nomunosib kiliklarini anikrok, baholash imkoniyatiga 
ega buladilar. Agar usmirda atrofdagi kishilarning okilona baholashlari orkali anik, baholash yuzaga kelsa, 
ilk  uspirinda  bu  holat  boishacharok  tarzda  kechadi,  unda  uz  shaxsiy  fazilatini,  xulk-atvorini,  akliy  va 
jismoniy mexnat faoliyatini taxlil kilish, kiyosiy baholash mayli kuchayadi. Ilk uspirin usmirga Qaraganda 
uz  ma’naviyati  va  ruxiyatining  xususiyatlarini  tularok  tasavvur  eta  olsa  xam,  ularni  okilona  baholashda 
kamchiliklarga  yul  kuyadi.  Natijada  u  uz  xususiyatlariga  ortikcha  baxr  berib,  manmanlik,  takabburlik, 
kibrlanish  illatiga  duchor  buladi,  sinf  (kurs)  va  pedagoglar  jamoalarining  a’zolariga  gayritabiiy 
munosabatda bula boshlaydi. Shuningdek, ayrim ilk uspirinlar uz xatti-xarakatlari, aqliy imkoniyatlari va 
kizikishlariga past baxr beradilar va uzlarini kamtarona tutishga intiladilar. 
Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ukuvchisining usmirlik yoshi davridagi boladan boshkacha yana 
bir xususiyati — murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, uz kadr-kimmatini 
e’zozlash,  sezish  va  faxmlashga  moyillikdir.  Masalan,  uspirin  yigit  va  kiz  sezgirlik  deganda  nozik,  nafis 
holatlarning farkiga borish, zaruratni tez anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga 
tegmasdan  amalga  oshirishni  tushunadi.  Ilk  uspirin  uzining  ezgu  niyatini  baholashga  jamoada  uz  urnini 
belgilash  nuktai  nazaridan  yondashadi,  chunonchi,  "Uzim  tanlagan  mutaxassislikkayaroklimanmi?", 
"Jonajon  respublikamga,  ota-onamga  munosib  farzand  bula  olamanmi?",  "Jamiyatning  tarakkiyotiga  uz 
ulushimni kusha olamanmi?" degan savollarga javob kidiradi. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  ukuvchida  uzining  fazilati  tugrisida  yakkol  tasavvur  xosil  kilish 
uchun ukituvchi unga juda ustalik, bilimdonlik, ziyraklik bilan yordam berishi lozim. U uzining dustona, ilik 
munosabati  bilan  sinf  jamoasi  a’zolari  e’tiborida  ishonch,  obru  kozonishi  uchun  xar  bir  muloxazasida 
pedagogik-psixologik  nazokatga  rioya  knlsa,  yigit va  kizlarda  xam uz  kuchiga,  imkoniyatiga,  kobiliyatiga, 
fa\m-farosatiga  ishonch  hissini  paydo  kiladi.  Ularda  ustozga  chukur  xurmat,  minnatdorchilik  tuygulari 
uygonadi.Ilk  uspirin  ukuvchida  uzini  anglash  negizida  uzini  uzi  tarbiyalash  istagi  tugaladi  va  bu  ishning 
vositalarini topji, ularni kundalik turmushga tatbik kilish extiyoji vujudga keladi. Lekin uzlarining uzini uzi 
tarbiyalashi  psixologiyasidagi  mavjud  nuksonlarga  barxam    berish,  ijobiy  xislatlarni  shakllantirish  bilan 
kifoyalanib  krlmay,  ularni  kattalarga  xos  kup  kirrali  umumlashgan  idealga  moye  ravishda  tarkib 
toptirishiga yunaltirilgan buladi. 
Ilk o`spirinlik davrida ukuvchilar uzlarida eng kimmatli fazilatlarni, ukuv va malakalarni ongli, rejali, 
tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga extiyoj sezadilar. Ma’lumki, mazkur toifadagi ta’lim muassasi 
ukuvchilari ma’naviy-psixologik kiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mezon, vazifalarini bajaruvchi 
barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini kidiradilar. Ilk uspirinlarda ideallar bir necha 
kurinishda namoyon bulishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular tanikli kishilarning Kiyofalari, badiiy asar 
kaxramoni timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni (sifatlarni)  gavdalantirishni orzu kiladilar. Birok yigitlar 
bilan  kizlar  urtasida  ideal  obrazini  tanlashda  katta  fark  buladi.  Masalan,  kizlar  kupincha  mexnatkash 
ayolning,  jozibali,  nazokatli,  iboli,  iffatli  jamoat  arbobining,  badiiy  asar  Kaxramonining  xususiyatlari 
mujassamlangan  kiyofalarni  ideal  darajasiga  kugaradilar.  Ammo  ayrim  ukuvchilar  tarixiy  shaxslarning 
masalan,  bakuvvat  yultusar,  ok  ofitser,  kuv  josus  va  boshkalarning  salbiy  sifatlariga  takdid  kilishga  ham 
moyil 
buladilar.Ilk 
uspirin 
ukuvchilarning 
uzini 
uzi 
tarbiyalashi 
ukuv 
yurtidagijamoatchiliktashkilotlarining, pedagoglar jamoasining tarbiyaviy ta’siri doirasida amalga oshishi 
shart. Zeroki, uzini uzi takomillashtirish jamoada munosib urin egallash, ijtimoiy burchni anglash va foydali 
mexnatga kizikishga xizmat kilishi keraq. 
Kuzatishlar  va  xayot  tajribalarining  kursatishi  ba’zi  hollarda  ilk  uspirinlar  uzlarini  kurkmas,  jasur 
kilib kursatishga, nourin xatti-harakatlarga moyil buladilar, kaltis yullar bilan uz irodalarini tarbiyalashga 
intiladilar, goho xayotlarini xavf ostida Koldirishgacha borib yetadilar. Shuning uchun ularga sun’iy usullar 
va vositalar yordamida kiyinchiliklarni bartaraf kilish mumkin emasligini tushuntirish keraq Shuningdek, 
ularni  okilona,  maksadga  muvofik  samarali  usullardan  foydalanish  yullari  bilan  tanishtirish,  hakiksy 
chinikish malakalari bilan kurollantirish yaxshi natija beradi. 
Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ukuvchilari ma’naviy xislatlarga, axlok normalarining mohiyatiga 
jiddiy munosabatda buladilar. Ular axlokiy turkumlar, birliklarning mazmunini chukur anglay boshlaydilar, 
xar  kaysi  axlokiy  tushunchaning  nozikligi  va  kup  ma’noligini  bilishga  xarakat  kiladilar.  Masalan,  burch, 
vijdon,  Fypyp,  kadr-kimmat,  faholanish,  mas’uliyat,  or-nomus  kabi  tushunchalarni  chukur  taxdil  kila 

---

42 
 
oladilar. Lekin ularning xammalarini bu axlokiy tushunchalarni yaxshi anglaydilar, deb bulmaydi. Shunga 
kura, tugri axlokiy karashlar, tasavvurlar tarkib topishi uchun adolatli turmush tarzining uzi yetarli, deyish 
mumkin emas. Va pedagog xotirjamlikka yul kuymasligi, muxit yaratish, barkaror shaxsni tarkib toptirish 
uchun doimo izlanishi zarur. Shuningdek, maktabda, kollejda tarbiya ishlari izchil olib borilmasa, yigit va 
kizlarda chinakam, barkaror e’tikodlar shakllanmaydi. 
   Ilk o`spirinlarda axlokiy tushunchalarni okilona shakllantirish lozim, ularga nojuya xulk-atvor, chet 
el  film-larining  mazmuni  ma’naviyatga  va  ruxiyatga  salbiy  ta’sir  etishini  tushuntirish  zarur.  Ijtimoiy 
xayotda  uchraydigan  yaramas  yurish-turishlarga,  illatlarga  zarba  berish,  ularning  ta’siridan  yigit  va 
Kizlarni  asrash  pedagoglar  jamoasining  muxim  vazifasi  xisoblanadi.  Ilk  uspirinlarda  balogatta  yetish 
tuygusi takomillashib borib, uzining urnini belgilash va ma’naviy dunyosini ifodalash tuygusiga aylanadi. 
Bu hol uning uzini aloxida shaxs ekanligini, uziga xos xislatining tan olinishiga intilishida aks etadi. Bunga 
esa  modalarga  mayl  quyish,  murakkab  tasviriy  san’atga,  musikaga,  kasb-xunarga,  tabiatga  qizikishni 
namoyish kilish yakkrl dalildir.Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, ilk o`spirin yoshidagi qizlar katta yoshdagi 
kishilarning ta’siriga osonroq beriladi. 
Ilk  o`spirin  yigitlar  esa  kattalardan  ko`ra  tengdoshlari  ta’siriga  ko`proq  beriladilar.  Shuning  uchun 
maxsus o`quv yurti o`quvchisi shaxsining tarkib topishiga maktab muxiti, xususan sinf jamoasi, rasmiy va 
norasmiy  tengkurlar  guruxi  kuchli  ta’sir  etadi.  Sinf,  kurs  jamoasi  umumiy  maksadni  belgilashga,  jamoa 
a’zolari  urtasida  munosabatlar  urnatishga,  shaxsiy  va  jamoatchilik  munosabatlari  rivojlanishiga 
imkoniyatlar  yaratadi.  Sinf  va  maktab  jamoalari  ta’sirida  matonatlilik,  jasurlik,  sabr-tokatlilik,  kamtarlik, 
intizomlik,  xalollik,  xamdardlik  kabi  fazilatlar  takomillashadi  va  xudbinlik,  lokaydlik,  munofikdik, 
laganbardorlik, dangasalik, kurkokdik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tezlashadi. Jamoa a’zolari 
urtasidagi  axillik,  birlik, yagona  maksadga  intilish,  ilik    psixologik  muxit mavjud  salbiy  xatti-xarakatlarni 
yukotish uchun xizmat kiladi.  
Kollej  o`quvchilari  shaxsining  shakllanishi  jarayonida  jamoat  tashkilotlari  aloxida  ahamiyat  kasb 
etadi.  Ularning  yuksak  talablar  kuiishi  natijasida  ilk  uspirinlarda  faollik,  tashabbuskorlik,  mustakillik, 
katiyatlilik,  mas’uliyatlilik,  tankidiylik  singari  fazilatlar  barkarorlashadi.  Mazkur  tashkilotlar  ilk  uspirin-
lardagi goyaviy-siyosiy, vatanparvarlik, jamoachilik, inson-parvarlik, uzaro yordam, xamkorlik tuygularini 
mukammal  boskichga  kugaradi.  Ana  shularni  kuzatibtadkiketgan  psixolog  L.I.Umanskiy  tashkilotchilik 
kobiliyati uzaro  uzviy boglik kuyidagilardan iboratligini ta’kidlaydi: 1) tashkilotchilik tuygusi (psixologik 
topkirlik, kashfiyotchilik, nazokat, amaliy akd-idrokda uz ifodasini topadi); 2) tengdoshlariga emotsional-
irodaviy ta’sir kursatish imkoniyati (muammolar yechimiga jalb kilish, ularning kuch-gayratini biriktirish); 
3)  tashkilotchilik  faoliyatiga  moyillik  (emotsional  xis-tuygu,  ijobiy  munosabat,  faollik  kursatish,  kat’iy 
kizikish  va  xrkazolar);  L.I.Umanskiyning  fikricha,  ilk  uspirin  namunali  tashkilotchi  bulishi  uchun  unda 
Kuyidagi  xislatlar  bulishi  kerak:  a)  axlokiy  xislatlar  —  jamoatchilik,  samimiylik,  tashabbuskorlik,  faollik, 
mexnat-sevarlik;  b)  irodaviy  xislatlar  —  matonat,  katiyat,  mustakillik,  tashabbuskorlik,  batartiblik, 
intizomlilik;  v)  emotsional  xislatlar  —  xushchakchakdik,  tetiklik,  xazilkashlik  va  yangilikni  xis  etish,  uz 
kuchiga ishonch, optimizm va boshkalar. 
Ilk  o`spirinlarning  yana  bir  muhim  xislati  ularda  yuksak  darajadagi  dustlik,  urtoklik,  ulfatchilik, 
muhabbatning  vujudga  kelishidir.  Shu  xis-tuygular  yigit  va  kizlarning  ma’naviyati  va  psixologiyasida 
kanday  tus  olishiga  karab,  tarbiyaviy  chora  va  tadbirlarni  amalga  oshirish  yaxshi  natija  beradi.  Sinfdagi 
xamkorlik  faoliyatida  uzaro  yordam,  xamjixatlilik,  intilish  va  manfaatlar  birligiga  asoslangan  urtoklik 
munosabatlari yuzaga keladi. Urtoklik munosabatlarining yuksak chukkisi dustlik xissida namoyon buladi. 
Dustlik xissi urtogiga mexribonlikda, u bilan uchrashish va suhbatlashish, uz fikr va xissiyotlari bilan urtok-
lashishda  kurinadi.  Xakikiy  dustlik  xissi  uzaro  talabchanlik  bilan  boylik  bulib,  xatolarni  birgalikda 
tuzatishda  ifodasini  topadi.  Yigit  bilan  kiz  urtasida  muhabbat  tuygusi  vujudga  kela  boshlaydi. 
Muxabbatning  kuvonchli  laxzalari,  iztirobli  kechinmalari  ikkala  yoshning  ruxiyatini  egallaydi  va  tobora 
chukurlashib  boradi,  ular  uchun  dastlabki  xayot  sinovi  buladi.  Mazkur  xis-tuygu  uspirinlarning  uzaro 
yakinligi,  xayotga  qarashlari,  kiziqishlari,  didlari  va  ezgu  niyatlarining  umumiyligi  xamda  butun  umrga 
axillik, ittifokdik umidini bagishlagan shodlik bilan xarakterlanadi.  
Ilk  o`spirin  o`quvchilarda  tabiat,  san’at,  adabiyot, madaniyat,  ijtimoiy  xayot  go`zalliklarini  paykash, 
idrok  kilish,  sevish,  ulardan  ta’sirlanish,  ma’naviy  ozuka  olish  xislatlari  paydo  buladi.  Ularning 
psixologiyasida mayin sado,  yokimli nido, kalbni tulkinlantiruvchi musika, nozik xis-tuygu, ezgulikxislari, 
mayllari  kuchayadi.  Ayniksa,  estetik  xislar  ularning  ma’naviyatidagi  kupol,  noxush,  xunuk  va  yokimsiz 
kilikdarning  yukolishiga  yordam  beradi.  Lekin  bundan  ilk  uspirinlar  jushkin,  keskin,  shavk  va  zavkdi 
damlardan  butunlay  voz  kechadilar,  degan  ma’no  kelib  chikmaydi.  Shunga  karamay,  ilk  uspirin  yigit  va 
kizlar  orasida estetik  tuygusi  tula  shakllanmagan, notugri  tasavvurga  ega  bulgan  shaxslar  xam  uchraydi. 
Ularda  estetik  xis-tuygu  uziga  xos  qarashlar  va  nuktai  nazarning  usishida  ilm-fan  va  texnikaning  rivoji, 
tafakkurning takomillashuvi, takdidchanlik muxim rol uynaydi. Buning uchun muayyan reja asosida turli 
muzeylar  kurgazma  va  konsert  zallariga,  kino,  teatr,  radio  va  telestudiyaga  sayoxatlar  uyushtirish 
mak,sadga muvofikdir.  

---

43 
 
Mazkur  o`quvchilarning  o`quv  mashguloti  o`z  xususiyati  va  mazmuni  bilan  boshka  yosh  davridagi 
ukuvchilarning  ta’lim  jarayonidan  tubdan  farq  kiladi. Ukuv  rejasi  va  dasturining  murakkablashuvi, yangi 
fanlar  va  fakultativ  kurslarning  kiritilishi  uzlashtirishni  nazariy  tafakkur  yordamida  amalga  oshirishni 
takrzo  etadi.  Ana  shu  sababli  ularning  munosabati  xam  uzgaradi,  ularda  fanlarga  turlicha  munosabatlar 
shakllana boshlaydi. O`quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan kaysi fanning inson dunyokarashidagi 
roliga, faoliyatidagi va ijtimoiy axami-yatiga, amaliy xususiyatiga, uzlashtirish imkoniyatiga va uni ukitish 
metodikasiga boglik buladi. Ushbu yoshda bilishga qizikish amaliy xususiyat kasb eta boshlaydi. Masalan, 
bu kizikish ijtimoiy-siyosiy masalalarga, texnikaga, tabiatga, osmon jismlariga, jamiyatshunoslikka, xukukiy 
muammolarga,  sport va xrkazolarga yunalgan buladi. Ularning tugaraklarda faol katnashishi kobiliyat va 
aqliy imkoniyatlariga Karab amalga oshadi  
   Ilk  o`spirinlarda  sezgirlik,  kuzatuvchanlik  takomillashib  boradi,  mantikiy  xotira,  eslab  kolishning 
yul  va  vositalari  esa  ta’lim  jarayonida  yetakchi  rol  uynay  boshlaydi.  Ular  toshlirikdarni  bajarishda  uning 
ma’nosi xamda moxiyatini tula anglab ish tuta-dilar, eslab kolish, esda kolish, esga tushirish jarayonlarining 
samarali  usullaridan  unumli  foydalanadilar.  Bu  jarayonlar  muvaf-fakiyatli  amalga  oshishini  ta’minlovchi 
dikkatning sifati va mikdori uzgaradi. Dikkatni kuchirish va taksimlash sezilarli rivojlanadi, boshkalarning 
nuktai nazariga e’tibor berish, ularning nutkini tinglash, yozib olish, muloxaza yuritish maxrrati oshadi va 
akliy  kobiliyati  takomillashadi.  Ilk  uspirinlarning  tafakkuri  tobora  faol,  mustakil  va  ijodiy  xususiyatlarga 
ega bulib boradi. Lekin ularning fikr yuritishida birmuncha obyektiv va subyektov kamchiliklar uchraydi.