O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

Akseleratsiya nazariyalari 
O‘smirlik inson shaxsining kamol topishida aloxida urin egallaydi. U inson kamolotining muxim boskichi 
xisoblanadi.  O‘smirlik  davrida  goyat  katta  axamiyatga  ega  bulgan  psixologik  uzgarishlar  ruy  beradi,  bolaning 
muayyan  ijtimoiy  turmush  sharoitida  keyingi  kamol  topishi  uchun  zarur  ta’lim-tarbiya  ta’sirida  barkaror, 
mustaxkam  iz  qoldiruvchi,  ijobiy  xislatlar  namoyon  buladi.  Tadrijiy  ravishda  izchil  vujudga  kelayotgan  psixik 
uzgarishlar, shakllanayotgan fazilatlar va shaxsning o‘sish, avvalo, mazkur yoshdagi ugil-kizlar faoliyatlarining 
(yetakchi  va  yordamchi  faoliyat  turlari:  o‘qish,  mexnat  va  uyin  kabilar  nazarda  tutiladi)  xususiyatiga  bevosita 
bogliklir. O‘smirning boshka yosh davrlaridan farklanadigan uziga xos xususiyatlari mavjud bulib, ular xis-tuygu 
va irodaviy sifatlarda uz ifodasini topadi. O‘smir kichik maktab yoshidagi o‘quvchidan farkli ravishda xayotni ilk 
bor  shaxs  sifatida  faol  ilmiy  bilishda  ishtirok  eta  boshlaydi,  birinchi  galda  fakat  narsa  va  xrdisalarning  ayrim 
alomatlarini emas, balki ularning umumiy va obyektiv qonuniyatlarini anglab yetish, tushunish imkoniyatiga ega 
bulib  boradi.Shaxsning  xar  tomonlama,  uygun  rivojlanishiga  mexnat  faoliyati  salmokli  ta’sir  kursatadi. 
O‘smirlarning sinf va maktab yer uchastkasidagi mexnat faoliyati uz moxiyati bilan zarur axborot va ma’lumotlar 
berib,  murakkablashib,  ularning  kuchiga  kuch,  gayratiga  gayrat  kushib,  mexnat  samarasidan,  maxsulidan 
lazzatlanish xis-tuyrularini shakllantira boshlaydi. 
O‘smirlik  davrida  xam  uyin  faoliyati  ma’lum  vaktgacha  shaxsning  kamolotida  uz  axamiyatini  saklab 
koladi.  Jamoa  bulib  amalga  oshiriladigan  uyinlar  va  ularning  keng  kulamda  utkazilishi  utish    davrida  vujudga 
keladigan kiyinchiliklarni yengillashtirishga xizmat qiladi. Uyin faoliyati o‘smirda yo‘qsak axlokiy xis-tuygularni 
vujudga keltiradi, matonatlilik, jasurlik kabi fazilatlar shakllanishi uchun kulay sharoit yaratadi. Mazkur faoliyat 
o‘smirning  akliy  jixatdan  o‘sishga,  fiqo  yuritishiga,  uz  xis-tuygusini  boshk,arishiga,  jismoniy  kamol  topishiga 
turtki vazifasini ugaydi. Uyinning xar xili bilan mashgul bulish o‘smirni faxmlashga, eslab kolishga, biror ishni 
amalga  oshirishdan  oldin  uni  rejalashtirishga  va  dik;katni  bir  nechta  obyektga  taksimlashga  odatlantiradi. 
Tiyraklik,  tezkorlik,  farosatlilik  kabi  muxim  xususiyatlar,  xislatlar  xam  uyin  va  sport  mashgulotlarida  tarkib 

---

39 
 
topadi.O‘smir kamolotga erishgan sayin uning psixik dunyosida yangi fazilatlar va sifatlar paydo bula boshlaydi, 
psixikasida keskin k,ayta kurish sodir buladi. Uzgarishlar uning oldiga yangi talablar kuyadi, bu esa uz navbatida 
kuprok xo‘qo‘q va erk berilishini, eng avvalo mustakil karorga kelish va uz xulk-atvorini makbul deb xisoblab 
amalga oshirishni takozo kiladi. Psixik takomillashish, kamolotga intilish, nisbiy barkarorlik o‘smirlik davrining 
eng muxim xususiyatlari xisoblanadi.Xozirgacha balogatga erishish va jinsiy yetilishning jadal-lashishi tugrisida 
bir  butun  ilmiy  nazariya  mavjud  emas.  Shuning  uchun  usishdagi  jadallashuv,  ya’ni  akseleratsiya  buyicha  xam 
muayyan  nazariya  yaratilmagan.  Ana  shu  boisdan  xar  xil  ilmiy  asosdagi,  bir-biridan  farkli  e’tirozli  kator 
nazariyalar  paydo  bulgan.  Kuyida  akseleratsiya  muammosiga  oid  karashlar  bilan  tanishib  chikamiz.Geliogen 
nazariyasi.  Ushbu  nazariya  1936  yilda  chet  el  olimlari  tomonidan  yaratilgan  bulib,  uning  asosiy  moxiyati 
akseleratsiya Xodisasi kuyosh nurining bevosita ta’siri bilan vujudga keladi, degan goyadan iboratdir. Bu goya 
tarafdorlarining  fikricha,  bolalar  kup  vakt  oftobda  bulishi  natijasida  ularning  o‘sishda  tezlashish,  ya’ni 
akseleratsiya ruy beradi, chunki kuyosh nuri organizmni  zarur elementlar, moddalar, ozikalar bilan ta’minlaydi. 
Ammo  xozirgi  davrda  akseleratsiya  xodisasi  janubiy  (kuyosh  nurlari  serob)  mamlakatlarda  shimoliy  jugrofiy 
kenglikka joylashgan mamla-katlarda xam bir tekis ruy bermokda.  Ikkinchi tomondan, shaxar muxitidagi kizlar 
va  ugil  bolalar  kishlok  bolalariga  karaganda  tezrok  voyaga  yetishi  kurilmokda,  vaxolanki,  kishlok  odamlari 
kuyosh  nurida  kuprok  toblanadilar.  Demak,  xozirgi  davrda  geliogen  nazariyasi  ziddiyatlarga  sabab  bulmokda. 
Umuman oftobda toblanishni akseleratsiya jarayonining muxim jixatlaridan biri deyish notugridir. 
Geteroziya  nazariyasi.  Un  to‘qkizinchi  asr  oxiri  yigirmanchi  asr  boshlaridan  buyon  ijtimoiy  xayotda, 
turmushda  keskin  uzgarishlar  sodir  bulgani  insonlar  urtasidagi  ijtimoiy,  diniy,  milliy,  irkiy  tafovutlarning 
kamayishiga olib keldi. Turli millat vakil-larining aralash nikoxga kira boshlagani bunga yorkin misoldir. Diniy 
e’tiqodlar, irkiy farklar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, an’analar, urf-odatlar, marosimlar, rasm-rusum va 
hokazolar  aralash  nikoxga  hech  kanday  tusiqbula  olmadi.  Xayot  tarzi  xar  xil  mamlakatlarning  xalkdariga  xos 
xususiyatlar xam aralash nikoxni tuxtata olmadi. Aralash nikoxga kirish tobora kengaymokda. Mazkur nazariyaga 
muvofiq psixik dunyodagi kayta kurishlar nasliy belgilar keskin uzgarishiga sabab buldi, natijada farzandlarning 
o‘sishda  kuchayish, jadallashish,  akseleratsiya  xodisasi  vujudga  keldi.  Birok  mazkur  muammoni  ilmiy  jixatdan 
atroflicha  asoslab  berish  uchun  yo‘qorida  ta’kidlangan  omillar  yetarli  emas.  Shunga  karamay,  geteroziya 
nazariyasi biologik usishda jadallashish jarayonini vujudga keltirishda aloxida axamiyat kasb etadi.  
Urbanizatsiya nazariyasi. Jamiyat rivojlanishida shaxarlarning roli ortishi bu nazariyaga asos kilib olingan. 
Un to‘qkizinchi ayerning urtalaridan boshlab, kishlok axrlisining shaxarga kuchishi (vokelik tarikasida) avj oldi, 
ya’ni  axoli  orasida  migratsiya  yoki  urbanizatsiya  xodisasi  yuzaga  keldi.  Shaxarning  turmush  tarzi,  uziga  xos 
xususiyatlari,  axborot  tarmoklarining  kengligi,  madaniyat  darajasi,  fan-texnika,  transport,  maishiy  xizmat  kabi 
omillar  bolalarning  akliy,  axlokiy,  jinsiy  jixatdan  ertarok  voyaga  yetishi  uchun  zarur  shart-sharoitlar  yaratdi. 
Kishlok  axoliyey  bilan  shaxar  xalkining  yashash  muxiti  va  turmush  sharoitining  yakinlashishi  akseleratsiya 
jarayoniga ijobiy ta’sir etdi, lekin bu omilning uzi akseleratsiyaning sababi bula olmaydi. 
Nutritiv  nazariya.  Bu  goyaning  tub  moxiyati  sho‘qi,  usishdagi  jadallashish  (akseleratsiya)  odamlarning 
ovkatlanishi  yaxshilanishi,  iste’mol  kilinayotgan  ozo‘qalarda  darmondorilar  mikdorining  kupayishi  sababli 
vujudga keladi. Ushbu goya namoyandalariniig fikricha, V-6, V-12 darmondorilari va foliyev kislotasini odamlar 
kuprok  iste’mol  kilishi  mazkur  xolat  namoyon  bulishining  asosiy  omili  emish.  Tabiiyki,  inson  o‘sishning 
jadallashuvida  darmondorilar  ma’lum  darajada  ijobiy  ta’sir  etishi  mumkin,  lekin  mazkur  omillarning  uzi 
akseleratsiya  uchun  muxim  va  yagona  negiz  bula  olmaydi.  Shuniig  uchun  tibbiyot  xodimlari  gigayenachilar, 
biologlar,  fiziologlar,  psixologlarning  ayrimlari  bu  goyani  kullab-kuvvatlaydilar.  Shuning  uchun  taxlil 
kilinayotgan, sharxda-nayotgan ilmiy nazariya akseleratsiya uchun ma’lum turtki vazifasini utaydi. 
Nurlanish  nazariyasi.  Bu  nazariya  namoyandalariniig  fikricha,  yer  yuzida  rentgen  kurilmalarining 
kupayishi, atom, vodorod  va neytron bombalarining  portlashi natijasida insonda radioaktiv  moddalar, radiatsiya 
nurlanishi  darajasining  sezilarli  darajada  ortishiga  olib  keladi.  Yer  kurrasiga  tarkalgan  zaryadlar  bilan  inson 
organizmining  nurlanishi  usishni  kuchaytiradi,  ya’ni  akseleratsiya  jarayoni  yuzaga  keladi.  Shuning  uchun  bu 
nazariyaning ximoyachilari turli xususiyatga ega bulgan nurlarning anik dozasi organizmga ta’sir etishi, tarkalishi 
yemirilishga sabab bulmasa, insonning jismoniy o‘sish jadallashishi uchun imkoniyat yaratar emish. Ma’lumki, 
meyoridan  ortik  rentgen  nuridan  foydalanish  xam  organizm  uchun  zararlidir.  Ana  shu  muloxazaga  asoslanib 
organizm  ayrim  kismlarining  rivojlanishi  nurlar  bilan  boglikdir,  degan  xulosa  chikarish  mumkin.  Xatgo,  ayrim 
ilmiy  manbalarda  payvandlash  apparatining  yogdusi  xam,  chakmoknuri  xam  organizmga  ijobiy  ta’sir  kilishi 
aytiladi. Birok tom ma’nodagi akseleratsiya uchun mana shu omillarning uzi yetarli emas, albatta. 
Ijtimoiy  sharoitning  yaxshilanishi  nazariyasi.  Yashash  sharoit-larining  yaxshilanib  borishi,  keng  kulamda 
sanitariya va gigiyena tadbirlarining amalga oshirilishi, ovkatlanish sifatining ortishi, ota-onadan farzandga nasliy 
belgilarning  (genlarning)  bir  tekis  utishi  kabi  omillar  akseleratsiya  jarayonini  tezlashtiradi,  degan  fiqo  kator 
mamlakatlardagi  tadkikotchilar  orasida  keng  tarkalgan.  Ularning  talkinicha,  turmush  sharoitining  yaxshilanishi, 
kulayliklar  yaratilishi  turli  imkoniyatlarning  ishga  solinishi  uchun  tabiiy  zamin  tayyorlashi  mumkin.  Lekin 
mazkur  nazariya  amaliy  ma’lumot-larni  tulik,  atroflicha  ifodalashni  takozo  etadi.  Shuning  uchun  ushbu 
nazariyada masalaga xar tomonlama yondashish yakkol kuzga tashlanadi. Agar ijtimoiy sharoit cho‘qur va ilmiy 
jixatdan yoritib berilsa, uning ta’sir kuchi yanada ortishi mumkin. 

---

40 
 
Ijtimoiy  akseleratsiya  nazariyasi.  Bu  ilmiy  nazariyaning  asoschilaridan  biri,  yirik  fiziolog  olim 
AAMarkosyandir.  Uning  ta’riflashicha,  xozirgi  kishilardagi  bilimlar  xajmini  yigirmanchi  asr  yarmidagi 
kishilarning  bilimlari  g‘ajmiga  takkoslash  orkali  bolalardagi  usish  jarayonini  aniklash  ijtimoiy  akseleratsiya 
deyiladi. Bolalardagi akseleratsiyaning sababi: birinchidan, ota-onalarning umumiy saviyasi yo‘qsalgani, umumiy 
urta  ta’limning  amalga  oshgani;  ikkinchidan,  ijtimoiy  turmushda  axborot  vositalari  tarmoganing  kengaygani, 
ya’ni  radio,  televizor,  teatr,  kino,  kontsert  zallari,  madaniyat  markazlari,  o‘quvchilar  saroylari  va  uylari,  yosh 
texniklar  va  tabiatshunoslar  stansiyalarining,  ulardagi  ishtirokchi-larning  kupaygani;  uchinchidan,  kitob,  jurnal, 
maxalliy matbuot kulami va sifatining uzgarishi, informatika kulami kengayishi, internet tarmoga jadal o‘sish va 
xokazolardir. 
Bizningcha,  mana  shu  omillar  katoriga  shaxslararo  munosabat-larning  tugri  yulga  kuiilishi,  odamlarning 
okilona,  odilona  muloqotga  urgangani,  jamoa  va  guruxlarda  ijobiy  psixologik  muxit  yaratilgani,  asabiylashish, 
parokandalik  kamayganini  xam  kushish  maqsadga  muvofikdir.Yo‘qrrida  kurilgan  akseleratsiya  nazariyalarini 
aloxida olib karalsa, mazkur jarayonni tushuntirish imkoniyati torayadi. Shuning uchun ularning ijobiy jixatlarini 
tanlab, muayyan tizimni barpo etish va shu yaxlit tizimdan foydalanib, akseleratsiyaning moxiyati va uni keltirib 
chikaruvchi omillarni tushuntirish mumkin.