O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus

Nerv tolalarining tuzilishi va xususiyatlari. Parda bilan qoplangan nerv
hujayralari o'simtasi nerv tolasi deyiladi. Neyron o'simtasining markaziy qismi o'q
silindr deyiladi. Nerv tolalari miyelinli va miyelinsiz bo'ladi. Miyelinsiz nerv
tolalari faqat Shvann qavat bilan qoplangan.
Nerv tolasining asosiy xususiyati o'sha qo'zg'aluvchanlik va labillilik,
moddalar almashinuvining sekin borishi, nisbatan charchamaslik hisoblanadi.
Labillik (1892 yil N. YE. Vvedenskiy kiritgan) deganda to'qima necha marta
ta'sirlanishiga qo'zg'alish miqdorining shuncha marta bo'lishi muayyan
chegaragacha davom etishini tushunamiz. Masalan, muskul to'qimasi 200, nerv
to'qimasi labilligi 500 ga teng (1 sekundda). Ba'zi nerv tolalari 10 tagacha impuls
o'tkazishi mumkin. Ayniqsa qalin miyelin qobiq bilan o'ralgan nerv tolalari o'ta
labildir.
Nerv tolalari qo'zg'alganda ancha kam energiya ajraladi. Ingichka nerv
tolalari tezroq charchaydi. Nerv tolasi charchaganda biotoklar kuchi o'zgaradi.
Qo'zg'alish impulsining tarqalishi 2-3 marta susayadi. Nerv tolasi ma'lum vaqt
oralig'ida kelgan impulslarga nisbatan kamroq impulslar o'tkazib, toliqishning
oldini oladi.
Nerv tolasi funksiyasiga ko’ra markazdan qochuvchi, markazga intiluvchi va
aralash nerv tolalari mamjud. Markazga intiluvchi nervlar qo’zg’alishni
retsiptorlardan markaziy nerv sistemasiga o’tkazadi va ular sezuvchi , yani
markazga intiluvchi nervlar deyiladi. Markazda qochuvchi nerv tolalari bo’lib
impul’s markaziy nerv sistemasidan periferiyaga, ishchi organlarga – effektorlarga
keladi. Bu tolalar yani harakat tolalari ham deyiladi. Aralash nervlarda tolalarning

---

90
ikkala turi ham bo’ladi.Nerv tolasi qattiq sovutilsa yoki o'tkir zaharlansa, nerv
impulsini o'tkazmaydi.
Nerv impulslari nerv hujayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga faqat bir
tomonlama, ya'ni aksondan boshqa neyron tanasi va dendritlariga tomon o'tadi.
Aksonlar oxirgi uchi tarmoqlanib, boshqa neyron tanasi va dendritlariga ulanadi,
bunday ulanish joylari sinaps deb yuritiladi.
 Sinaps–ikkita bir-biri bilan tutushgan joyiga aytiladi. Sinaps (yunoncha
sinapsis ulanish, tutashish,) nеyronning
Bitta nеyron  tanasida sinapslarning soni 100 tadan (1200-1700) va undan
ortiq bo`ladi. Xozirgi vaqtda  ma'lum bo`lishicha sinaps nеrv  tolasi, sinaptik va
impuls  qabul qiladigan  mеmbrana pardasi mavjud nеrv  tugunchalaridan  iborat.
Nеrv  tugunchalari ichida  mayda pufakchalar bilan  aralash mеdiator suyuqlik
mavjud bo`ladi. Kuzatuvchi  sinapslardagi mеdiatorlar  atsеtilxolin (AX) va
noradrеnalin kurinishida bo`ladi. Sinapsga  ta'sir еtib kеlishi bilan  nеrv
tugunalarida, uning  mеmbranasida  potеntsiallar ayirmasi vujudga kеladi.
       Natijada mеdiator moddalarga boy pufakchalar yorilib,impuls  bundan kеyingi
nеrv  tolasiga  yoki  Hujayraga  utadi. Shu yul bilan ta'sir pеrpsinatik  kismdan
nostsinaptik  kismga  utkaziladi. Postsinaptik  potеntsial nеrv tolasida yana
Qo`zg`alish, muskulda  qisqarishni kеltirib chiqarishi mumkin.
Markaziy nerv sistemasida qo'zg'atuvchi sinapslardan tashqari tormozlovchi
sinapslar ham bor. Tormozlovchi sinapslarda gamma-aminomoy kislota va glisin
degan tormozlovchi mediatorlar topilgan.
Sinapslarning o`ziga xos xususiyati, shundaki ular orqali ta'surot nеrv
tolalariga qaraganda  bir muncha sеkin o`tadi. Buni sinaptik saqlanish dеyiladi.
Sinaps orqal ta'sir faqat bir tomonga bo`ladi. Sinapslar ta'siriga juda sеzgir bo`ladi.
Ularga  pog`ona osti kuchi bilan ta'sir  ettirilganda ham uni yig`ib bеrish
xususiyatiga  ega. Nerv tolasi qancha yo'g'on bo'lsa, qo'zg'alish shuncha tez o'tadi.
Nerv tolalari  qo’zg’alishiga ko’ra A, V, S guruhlarga bo'linadi.
A guruh-miyelin qavati qalin, diametri 12-22 mkm bo’lib, ta'sirot bir
sekunda 70-120 m|sek tezlikda o'tadi. Bu guruh nerv tolalari o’ta elektrik
aktivlikka ega.
V guruh-vegetativ nerv sistemasining miyelinlashgan tolalari kiradi,
diametri 1-3 mkm, tezlik 3-14 m|sek.
S guruh-tolalar yumshoq qavatsiz bo’lib, diametri juda kichik bularga:
asosan simpatik nerv tolalari kiradi.