Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Шарипова Нигора (НавДПИ доценти, филология фанлари бўйича фалсафа доктори)
“ХАМСА” ИЛК ДОСТОНЛАРИ СТРУКТУРАСИДА МУНОЖОТНИНГ ЎРНИ


Аннотация. Мақолада “Ҳайрат ул-аброр” достонидаги тўрт муножотнинг ғоявий-бадиий хусусиятлари, достон структурасида тутган ўрни, Алишер Навоий бадиий маҳорати хусусида сўз юритилган. “Ҳайрат ул-аброр” муножотларида “Хамса”нинг барча достонлари учун замин бўлган муҳим ижтимоий, фалсафий, эстетик, тасаввуфий-ирфоний қарашлар тасвирланган.
Аннотация. В статье рассматриваются идейно-художественные особенности четырех мунаджатов в эпосе «Хайрат уль-аброр», их место в структуре эпоса, художественное мастер- ство Алишера Навои. Мунаджаты “Хайрат уль-аброр” описывают важные социальные, филосо- фские, эстетические, мистико-мистические взгляды, лежащие в основе всех эпосов Хамсы.
Annotation. The article examines the ideological and artistic features of the four munajats in the epic “Hairat ul-abror”, their place in the structure of the epic, the artistic skill of Alisher Navoi. In the munajats “Hayrat ul-abror”describe important social, philosophical, aesthetic, mystic-mystical views that underlie all the epics of “Hamsa”.
Калит сўзлар: достон, муножот, поэтика, талқин, ғоя, бадиий маҳорат.
Ключевые слова: эпос, мунаджат, поэтика, толкование, идея, художественное мастерст-
во.
Key words: epos, munajat, poetics, interpretation, idea, artistic skill.
Шайх Аҳмад Тарозий “Фунун ул-балоға”да ҳамд ва муножот тушунчасига шундай таъриф
беради: “...агар тенгри азза ва жаллаға ҳамд этсалар, они тавҳид дерлар. Агар Тенгри ҳазратинда тазарруъ қилсалар, муножот ўқурлар”.²Ҳайрат ул-аброр”нинг иккинчи бобида Аллоҳ ҳамди кел- тирилган бўлиб, унда асосан, Аллоҳнинг яккаю ягоналиги, бутун оламни яратувчи қудратли куч эканлиги, зотий сифатлари мадҳ этилса, 3-,4-,5-,6-бобларда келтирилган тўрт муножотда Аллоҳ сифатларининг васфи келтирилиши билан бир қаторда, унинг марҳаматига умид боғлаш, Аллоҳ- дан мадад, ўтиниш ғоялари етакчилик қилади.
Ўзбек адабиётшунослигида Навоий муножотларининг Қуръони карим суралари ва оятлари асосидаги талқинлари,³ шоир муножотларида акс этган баъзи диний-тасаввуфий қарашлар ва улар- нинг таҳлили⁴муножот бобларнинг “Хамса” семантикаси ва структурал тизимидаги поэтик вази-



¹ Горшенина М.А. Семиотика запахов (на материале романа О.Уайльда «Портрет Дориана Грея»). Semiotics
of smell (based on the novel by Oscar Wilde “The Picture of Dorian Grey”).
² Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға. Нашрга тайёрловчи А.Ҳайитметов. Т., “Хазина”, 1996, 24-бет.
³ Кароматов Ҳ. Ўзбек адабиётида Қуръон мавзулари. Фил.фан.док.дисс.автореф., Т., 1993,
⁴Муҳиддинов М. Алишер Навоий ва унинг салафлари ижодида инсон концепцияси. Фил.фан.док.дисс. авто- реф., Т., 1995.
фаси,¹Навоий ҳамд ғазаллари ва “Руҳ ул-қудс” достонининг поэтикаси;² “Хамса” достонларида илоҳий оят ва набавий ҳикматларнинг роли ҳамда аҳамияти;³ Навоийнинг “Хазойин ул-маоний” куллиёти, “Хамса”, “Лисон ут-тайр” достонлари, шунингдек, бошқа асарлари таркибидаги муно- жотлар, “Муножот” асарининг ғоявий-бадиий хусусиятлари;⁴ шоирнинг ҳамд ва наът ғазаллари- нинг турлари; жанрий, мавзуий жиҳатлари ва таснифоти ўрганилган.⁵ Мазкур тадқиқотларда шо- ирнинг ҳамд ва муножот ғазаллари, баъзи асарларидаги муножот боблар; айрим тадқиқотларда эса “Хамса”, хусусан, “Ҳайрат ул-аброр” муножотларига оид баъзи мулоҳазалар кўзга ташланади.
“Ҳайрат ул-аброр” бир ҳамд ва тўрт муножот ўрин олган. Достоннинг иккинчи боби Холиқ, яъни Аллоҳ ҳамдига бағишланган. Ҳамд – арабча, мадҳ, мақтов, васф дегани. Барча еру осмон мав- жудотлари Аллоҳга ўз тилида ҳамду сано айтадилар. Қуръони каримнинг кўп оятларида тавҳидга доир билимлар мавжуд: “Осмонлардаги ва Ердаги бор нарсалар ёлғиз Оллоҳникидир” (Қуръони карим. “Ва-н-Нажм” сураси, 31-оят), яна бир оят: “Ер юзидаги барча жонзот фонийдир. Буюклик ва карам соҳиби бўлган Парвардигорингиз ўзигина боқий-мангу қолур” (Қуръони карим. “Раҳмон” сураси, 26‒27-оят).
“Ҳайрат ул-аброр”нинг иккинчи бобида шоир барча нарсани яратган Холиқни осмону қуёш- дан тортиб, ҳар бир заррани, ўсимликлар ва ҳайвонот оламини, бутун коиноту табиатни боғлаб ҳа- ракатлантириб туришини чексиз ҳайрат ва юксак маҳорат билан тасвирлайди. Шоир жисм осмони- ни сайргоҳга айлантирган, руҳ қуёшини ёруғ қилган, осмоннинг фируза гулшанини баланд қилиб яратган Парвардигори оламга ҳамд айтар экан, шу бобнинг ўзидаёқ бутун олам Яратувчисининг энг буюк инояти – инсоннинг яратилиши, унга ўзга мавжудотлардан фарқли тарзда ақл тақдим этилиши, ишқ, вафо, жафо масалаларига махсус тўхталади. Холиқ ҳамдига бағишланган илк боб- даёқ муаллифнинг инсон ҳақидаги маърифий қарашлари ўрин олиши илк достоннинг марказида Инсон ва унинг кўнгли билан боғлиқ тасвирлар асосий ўрин эгаллагани билан бевосита боғлиқ- дир. Академик А.Қаюмов Навоий бу муқаддимани илоҳ номига қуруқ мақтов ва таъриф билан эмас, балки ўзи ва инсонни ҳаяжонга солиб келаётган муҳим масалалар билан бошлаганини ай- тади.⁶
“Ҳайрат ул-аброр”да Навоий “Хамса”ларидаги каби аввал Ҳақ таолога ҳамдлар ва муножот- лар, кейин пайғамбарга наътлар, сўнгра набийларнинг ворислари бўлган пири муршидларнинг си- фатлари келади. Биринчи достоннинг бундай композицион структураси диний эътиқод ва тасав- вуф тариқати талаблари, тамойиллари билан асосланади. Муножотларда барча оламларни яратган Ҳақ таолонинг тавҳиди, яккалиги, барча моддий мавжудотлар, жонли ва жонсизлар фоний эканли- ги, фақат Аллоҳ абадий, боқийлиги ҳақида фикр юритилади. Илк достоннинг ҳамд ва муножотла- рида Қуръон оятлари асосида самовий мавжудотларнинг ажойиб манзаралари тасвирланади.
“Хамса”да жами саккизта муножот мавжуд бўлиб, илк достоннинг 3-, 4-,5-,6-бобларида тўрт муножот келтирилган, кейинги тўрт достоннинг ҳар бирида биттадан муножот мавжуд.
“Ҳайрат ул-аброр” муножотлари достон композициясида ўзига хос ўрин тутади. Кириш ҳам- да Оллоҳ ҳамдига бағишланган иккинчи бобдан сўнг наът боблардан олдин тўрт муножот келиши анъана талаби бўлиш билан бирга, Аллоҳнинг чексиз қудрати ва буюклигини эътироф этиш, буюк бешликнинг асосий ғояси – Оллоҳ-Олам-Одам бирлиги тушунчасининг моҳиятини асослаш, шу- нингдек, туркий тилдаги илк мукаммал “Хамса”ни туркий китобхонга тақдим этиш жараёнида Ол- лоҳнинг марҳаматига умид боғлаш масалалари билан ҳам боғлиқдир.
“Ҳайрат ул-аброр”даги тўрт муножотнинг умумий ҳажми – 167 байт. Улар орасида учинчи муножот 50 байтдан иборат бўлиб, қолганлари ҳажман жиддий тафовутга эга эмас: биринчи му- ножот – 42 байт; иккинчи муножот – 37 байт; тўртинчи байт – 38 байтдан ташкил топган.





¹ Жўрақулов У. Эпик композиция хронотопи: дебоча поэтикаси. Алишер Навоий “Хамса”сида хронотоп поэ- тикаси. Фил.фан.док.дисс., 65 ‒ 136-бетлар.
² Бекова Н. Алишер Навоийнинг ҳамд ғазаллари ва “Руҳ ул-қудс” қасидасининг бадиияти. Фил.ф.н.дисс. автореф., Тошкент, 2003.
³ Давлатов О. Алишер Навоий шеъриятида Қуръон оятлари ва ҳадисларининг бадиий талқини. Фил.фан. буйича фал.док.дисс.автореферати, Самарқанд, 2017.
⁴ Муҳиддинов М. Алишер Навоий ва унинг салафлари ижодида инсон концепцияси. Фил.фан.док.дисс. авто-
реф., Т., 1995.
⁵ Ғафорова З.Алишер Навоий ҳамд ва наът ғазалларининг ғоявий-бадиий таҳлили. Самарқанд, 2018.
⁶ Қаюмов А. “Ҳайрат ул-аброр” талқини. Асарлар. 1-жилд, 1-китоб, Т., ”Mumtoz so‘z”, 2008, 11-бет.
Биринчи муножотда шариат ва тариқат учун ҳам, калом илми уламолари – мутакаллимлар учун ҳам асосий, ўзак масала бўлган тавҳид илмига тааллуқли Ҳақнинг аввалияти ва бирлиги (хи- рад, ақл анга соний билмас) бадиий талқин этилади. Тавҳид фалсафасига кўра, Ҳақ таоло азалий ва абадий мавжуд, охирда ҳам фақат ўзи қолади. Азал ва абадда якка ўзи бўлган вақтларда ҳали Қу- ёш, Ой, кеча ва кундуз, замон ва макон ҳам йўқ эди.
Навоий биринчи муножотида Тангри таоло ҳали бу оламни яратмаган вақтида еру осмон ва улардаги мавжудотлар йўқлигини айтар экан, ажойиб санъаткорлиги билан, ҳали йўқ мавжудот- ларнинг нақадар гўзаллигини тасвирлайди. Ҳали вақт ва макон ҳам бўлмаган “вақтда”, ҳали “ҳусн кошонасида ишқ ўти парвона каби куймаган, гул ҳали жилвайи ноз қилмаган, булбул анга замзама чекмаган, аҳли вараъ (зоҳидлар) хирқа кийишни гаров, шарт қилмаган вақтлар эди, ўз ҳуснига ўзи маҳбуб якка Ўзи, аҳад бор эди.
Жилваи ҳуснунгға чу йўқ эрди ҳад, Кўзгу керак бўлди анга беадад.¹
Шоир бу муножотда беадад кўзгу ‒ тўққиз қават осмон, Қуёш, Ой, юлдузлар, дарёлар, тоғ- лар, гулзорлар, боғлар, умуман, табиат ва коинотнинг яратилишини юксак поэтик маҳорат билан тасвирлайди. Шоирнинг ҳамд бобда тасвирланган маърифий қарашлари биринчи муножотда яна- да ривож топади, оламни яратган қудратли Тангри таоло унга турфа гўзалликларни бахш этгани, бироқ барчасидан энг шарифи қилиб инсонни яратгани, инсон – Яратганнинг энг буюк инъоми эканлиги алоҳида эътироф этилади:
Ганжинг аро нақд фаровон эди, Лек боридин ғараз инсон эди.
Турфа каломингға доғи комил ул,
Сирри ниҳонингға доғи ҳомил ул.²
“Ҳайрат ул-аброр”нинг мана шу етакчи ғояси “Хамса”нинг кейинги достонлари учун ҳам асос, лейтмотив вазифасини ўтайди. Достон бобларида шоирнинг инсонга оид қарашлари ўз акси- ни топиши ва поғонама-поғона теранлик ва мукаммаллик касб эта бориши илк достонда асосий ғоя инсон билан боғлиқ эканлигини яна-да аёнлаштиради. Шоир Тангри таоло бутун оламни ин- сон туфайли бунёд этганини, Унинг яратиқлари орасида энг мукаммали инсон эканлигини, оламни инсонга билим, илоҳий маърифат бериш учун яратганини, инсонга илм берилиши аввало Тангри маърифатини таниш учун эканлигини маҳорат билан ёритади:
Маърифатинг ким қила олмай сифат, Қилдинг ани орифи ул маърифат.
Илмиға ҳар зотни хайл айладинг, Зотиға оламни туфайл айладинг.
Таъкидлаш жоизки, достоннинг илк муножоти Яратган номига қаратилган бўлса-да, бутун мазмун ва мақсади инсонни, инсон зотига мансубликни улуғлашдан иборатдир.³
“Ҳайрат ул-аброр”нинг иккинчи муножотида Навоий олам махлуқоти: зеболари, гўзаллиги; фоний, йўқолувчи (“ҳодисаи футури”); оламнинг тугаши ‒ қиёмат манзараларини тасвирлайди. Мақсад Холиқнинг қахр-ғазаби келса, нималар бўлишини тасвирлаб, олам аҳлини огоҳлантириш- дир: Аллоҳнинг қаҳри келса, соврилибон кўк бир этак кул каби, Қўзғолиб анжум (юлдузлар) бир ҳовуч гул каби. Зуҳал, Муштарий, Баҳром, Зуҳра каби сайёралар адам даштига майл қиладилар– йўқоладилар. Навоий мазкур муножотда талмеҳ, ийҳом, ғулув санъатларини қўллаб, Қиёмат куни- ни тасвирлашда мислсиз санъаткорлигини кўрсатади, шоирнинг ижодий тасаввури бойлиги, чек- сизлиги кўринади. Бу манзаралар тасвирида Навоий Қуръон оятларига асосланади.
“Ҳайрат ул-аброр”нинг учинчи муножотида Ҳақ таоло яратган олам ‒ фалакиётдан то тўрт унсургача конию ҳайвони, жониворлари жавоҳир каби қимматлидир, дейди. Ҳозирги тил билан айтганда, экологиянинг софлигини сақлаш, шу қаторда инсонлар маънавияти мусаффолигини ас- раш вожиблиги ҳақида сўз боради. Навоий фикрича, Ҳақ таоло одамларни жамият бўлиб яшаши учун бир-бирига боғлиқ қилиб қўйган. Инсонлар бир-бирларини қадрлаши зарур.
Барчасини гарчи латиф айладинг,



¹ Алишер Навоий. Ҳайрат ул-аброр. ТАТ. Ўн жилдлик. Олтинчи жилд, Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-мат- баа ижодий уйи, 2013, 14-бет.
² Шу манба. 15-бет.
³ Қаюмов А. “Ҳайрат ул-аброр” талқини. Асарлар. 1-жилд, 1-китоб, Т., ”Mumtoz so‘z”, 2008, 13-бет.
Барчадин инсонни шариф айладинг.¹
“Ҳайратул-аброр”нинг тўртинчи муножоти Тангри карами кенглиги, инояти чексизлиги, Ал- лоҳнинг қудрати олдида гуноҳ тоғи бир дона пат ёки сомон парчадек эканлиги тасвирланади:
Жумла жаҳон аҳли хато қилсалар, Журм билан нома қаро қилсалар. Номани оқ айламак осон санга, Ким, йўқ ўшул амрда нуқсон санга.²
Қуёш нури билан тун зулматини ёритишининг ўзи ҳам Ҳақ таолонинг карами кенглигидан- дир. Навоий қуйида баъзи зоҳидларни танқид қилади:
Зуҳд ила қавмеки вараъ қилдилар, Қилғон учун музд тамаъ қилдилар.
Ҳар амалеким, киши хайр айлагай, Коми бу ким, равзада сайр айлагай.³
Тўртинчи муножотдаги бу ғоя достон давомида Робия Адавия, Абдуллоҳ Ансорий ҳақидаги бобларда муҳим ўрин эгаллайди. Муножотда ҳам шу ғояга ‒ Тангрига тамасиз ибодат қилиш ғоя- сига катта эътибор беради. Аслида, бу ғоя шариатда унчалик маъқулланмайди. Чунки Қуръон оят- ларида гуноҳлардан сақланиб, вараъ-парҳез билан, яхши хайрли иш-амаллар билан яшовчи кўнгли пок инсонларга жаннат боғлари, равзалари ажр-мукофот берилиши кўп марта такрорланади. Наво- ий тўртинчи муножотда айтган ғоя эса тариқат аҳлига, азиз-авлиёларга, аброрларга тааллуқлидир.
“Ҳайрат ул-аброр” достонидаги муножотларда шоир қарашлари Оллоҳ-Олам-Одам бирлиги доирасида баён этилиб, Оллоҳнинг чексиз қудрати туфайли Оламнинг яратилиши, турфа гўзаллик- лари ҳамда унинг жами ажойиботлари орасида энг буюги ва мукаммали Одам эканлиги, аслида, бутун олам инсон туфайли яратилгани, унинг хатти-ҳаракатлари, одамийлиги, маърифати дунёни меъёрга солиб турувчи чексиз куч эканлиги шу муножотларнинг асосий ғояси саналади.