O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti

Kirish
Moddalar almashinuvi - tiriklik uchun zarur bo'lgan oziq
moddalarning organizmga kirishi va ular sarflangandan keyin hosil
bo'lgan mahsulotlarning yana tashqi muhitga chiqarilishidan iborat.
Moddalar almashinuvining organizm hayotidagi rolini dastlab I.M.
Sechenov organizmdagi barcha tiriklik prosesslarni bog’lab turadigan
elementlar- ovqat, suv va havodagi kisloroddan iborat ekanligini
ko'rsatgan.
Ovqat tarkibidagi kimyoviy, mexanik, termik o'zgarishi natijasida
ulardagi potensial energiya issikliq, mexanik va elektr energiyasiga
aylanadi. Hosil bo'lgan energiya hisobiga to'qimalar va organlar ish
bajaradi, hujayralar ko'payadi, ularning eskirgan tarkibiy qismlari
yangilandi, yosh organizmlar o'sadi va rivojlanadi. Ana shu energiya
hisobi odam-tana haroratining doimiyligini ta'minlaydi. Demak
moddalar va energiya almashinuvi bir- biriga chambarchas bog’liq.
Tiriklikning asosiy xususiyatlaridan biri - tashqi muhit bilan modda
almashinuvidir. Biologik kimyo fani esa buning negizida yotuvchi
kimyoviy jarayonlarni o’rganadi. Organizmning tashqi muhit bilan
modda almashinuvida murakkab biokimyoviy jarayonlar kechadi va
buning natijasida ozuqa mahsulotlari - oqsillar, karbonsuvlar va
yog’larga kimyoviy ishlov berilib organizmning energetik va plastik
ehtiyojlarini qoplashga ishlatiladi.
Organizmda asosiy ozuqa mahsulotlarini o’zgarishi 4 bosqichda
boradi:
1. Ovqatlanish va hazmlanish.
2. Hazmlangan mahsulotlarni so’rilishi.
3. To’qima metabolizmi, yoki ozuqa mahsulotlarni hujayradagi
o’zgarishlari.
4. Metabolizmning oxirgi mahsulotlarini (CO2, H2O, NH3, siydikchil,
kreatinin, siydik kislotasi) ekskretsiyalanishi.
Ovqatlinish - bu organizmni tashqi muhit bilan bog’lovchi omil
hisoblanadi va modda almashinuvining birinchi bosqichidir. Ovqat bilan
organizmga kerakli organik va anorganik moddalar kiradi. Organik
moddalar - bu oqsillar, karbonsuvlar, yog’lar, nuklein kislotalar,
vitaminlardir. Mineral moddalarga esa natriy, kaliy, kalciy, fosfor, xlor,
temir, yod, mis, ruh va boshqalar kiradi. Ular organizmga doimo yetarli
miqdorda kiritilishi kerak.
Balansli ovqatlanishning birinchi va muhim prinsiplaridan biri bo’lib
asosiy ozuqa mahsulotlarni, biologik aktiv moddalarni i mineral
elementlarni nisbatini yoshiga, jinsiga, ish faoliyatiga va hayot turmushtarziga qarab tug’ri belgilaridir. Oqsillar, yog’lar va karbonsuvlar uchun
bu nisbat 1:1:5 tengdir. Ratsional ovqatlanish - bu o’z vaqtida (ertalabki,
tushki va kechki ovqatlarda) moddalarning mikdorini va tarkibini tog’ri
tanlashdir.