|
Xorazmiy.
REJA.
1.
Xorazmiy haqida ma'lumot beruvchi man'balar.
2.
Xorazmiy ijodining o’rganilish tarixi.
3.
“Muxabbatnoma” asarining kompazitsiyasi, janr xususiyatlari.
asar an'analari.
“Balursenning kechar ayyomi foniy
Jalonda qolsa bizdin armug’one”
O’zbek adabiyoti tarixida Xaydar Xorazmiy, Qutb Xorazmiy, Xofiz Xorazmiy, Munis
Xorazmiy, Komil Xorazmiy kabi Shoirlar ma'lum. Xorazmiy esa “Muxabbatnoma” asari bilan
mashxur bo’lgan. XIV asr boshlarida yashab o’tgan ijodkordir.
Xorazmiy haqida ma'lumot beruvchi manba “Muxabbatnoma” asari bo’lib, uning 2 ta
280
qo’lyozma nusxasi yetib kelgan. Ularning biri uyg’ur yozuvida ko’chirilgan bo’lib, Britaniya
mo’zeyida saqlanadi. Ikkinchi nusxa arab yozuvida ko’chirilgan, xajm jixatdan katta. Unga
“Xikoyat” ilova qilingan.
Asarning kitish qismidan ma'lum bo’ladiki, bu asar Muhammadxo’ja taklifiga ko’ra
yozilgan. Kirish qismidagi: Ochunda forsiy daftarlaring bor; Satrlari shoirning xalq iyaida forsiy
devonlari brligini bildiradi.
“Muxabbat nordini ko’plardan o’tting”,-satrlari esa uning ixtidorli shoir ekanini
ko’rsatadi. Xroazmiy ijodining o’rnatilishi tarixi quyidagichadir.
1.
Akademik Bartold 1924 yilda Britaniya mo’zeyida saqlanayotgan uyg’ur
yozuvidvgi nusxa haqida mashg’ulot bergan.
2.
1928 yili esa G.Kloson bu nusxani nashr ettirgan.
3.
1952 yili Samaylovich “Mir-Axl-Shir” to’plamida maqola e'lon qilgan.
4.
1952 yili Sherban asar Transkritsiyasini nashr ettirgan.
5.
1957 yili Italiyalik Sharksharlos Turxan Ganji ikkala nusxasining tanqidiy
matnining nashr ettirgan.
6.
1962 yili A.Starostin asarni rus tiliga tarjima qilgan.
7.
1965 yili N.mallaevning “O’zbek adabiyoti tarixi” darsliligiga Xorazmiy
kiritilgan.
8.
1967 yili E.Fozilov “Eski o’zbek tili va XIV asr Xorazm yodnomalari” nomli
doktorlik ishida asar tilin o’rgangan.
9.
1973 yili E. Najib <> jurnalining 3-sonida turkiyada
Muhabbatnoma-ning arab yozuvidagi ikkita qo’lyozmasi borligini e’lon qilgan.
10.
1978 yili <> kitobining I jildida Y.isaqov Xorazmiy
ijodini yozgan.
Xorazmiy ijodi 1950 yili C.Qosimov tomonidan maxsus o’rganilgan. Bu olim Xorazmiy
ijodi bo’yicha nomzodlik diccertaciyasini yoqlagan.
Barcha manbalarda <> dagi nomlar soni 11 deb qaralsa, Y.Isaqov
nomlari soni 10 ta bo’ladi. 11 ta noma kotib tomonidan qo’qhilganini isbotlaydi.
Asar kompaziciyasi haqida muhammadxo’ja bilan ko’rishganini bayoni, 3-g’azal,
masnaniy, Muhammadbek madxi, vasfi xol, 11 nomdan iborat. Nomalarning 4,8,11-nomlarni
fors-tojik tilida yozilgan.
Asarning etakchi janri bo’lsa-da, uning taekibida masnaniy, g’azal, qit’a , madliya
janrlari ucgraydi.
Noma janri hususiyatlari quyidagilardan iborat:
Asar Oshiq, ma’shuqlar xatlaridan iborat bo’lishi nomlar soni 10 ta bo’lishi, masnaviy yo’lda
qofiyalanishi, xazaj bag’rida yozilishi.
Asarning timsollar tizimi quyidagicha: Olloh Muhammadho’ja, Oshiq, ma]Shuqa, may,
Garchand nomlari Oshiq tilidan berilsa-da, markaziy timsol ma’shuqa timsolidir. Shoir uning
portretni mehr bilan chizadi, uning nisoliga intiladi.
Mashuqa esa Oshiqqa e’tibor bremaydi. Oshiq bir kun yor visoliga erishish orzusi bilan
yashaydi:
Erurman vasliga doim talabgor
Necha kim tun o’zun bo’lsa tonga bor.
Asar badiy barkamoligi bilan diqatga sazovor.
Bo’ying sarvu sanubardek biling qil
Vafo qilg’on kishilarga vafo qil.
Baytda Toshbek, tojnis can’atlari ishlatilgan.
<>da asarning yozilgan yili qayd etilgan.
Bu daftarni bo’libtur Misr qandi.
Etti yo’z elli to’rt ichra tugandi
Demak, asar 7654 xijriy yilda bitilgan. Uni milodiyu yilga aylantiramiz.
1. 754:33=22,
2. 754-22=732,
3. 732+622=1354.
281
Noma janri fors –tojik adabiyotida paydo bo’lgan bo’lib, Avhadiy Marog’oviy (1274(1337))
< > nomli asarlar yozganlar.
O’zbek adabiyatida Xorazmiy bunashrni boshlab berdi. Bu asar qimmatli noma janrdagi
birinchi asar ekan, dynyoviy sevgini kuylovchi birinchi katta hajmli asar ekani bilan
ahamiyatlidir.
Xorazmiydan so’ng bu janrda Kamol Xo’jandiy <>, Amiriy
<>, Caid Ahmad.
<> asarlarini bitdiolar. Keyingi davr adabiyotida noma janri maktub
Shaklida davom etdi.
<> asar Navoiy ijodiga ham ta’sir ko’rsatgan. Xorazmiy Shaxmat
donalari homlari orqali so’z o’yini yasab, fikrni go’zal qilgan edi:
Seni ko’rgan o’zindan y obo;kur.
Ruhingni ko’rsa, ming Shoh mot bo’lur
Navoiy ham Shaxmat donalarini zususiyatlaridan kelib chiqib, zamonasidagi
nosozliklarini zaqbahsh ifoda qiladi.
Shoh yoni farzin kibi kojlar maqom etmish nr tong
Rostravlar arsadin gar tutsaLAR RUHDEK QIROQ.
Xorazmiy yor labi haqida tojoxilu orifonam talmeh san’atlari bositasida go’zak satrlari
vositasida go’zal satrlar yaratilgan:
Yo rab ul Shahdu Shakkar yo labmudur
Yo magar Shahdu Shakkar yo lambudur.
Jonima payvastda novak ottali.
G’amasa o’qin qoshig’a yo lambudur.
Navoiy ilmiy asarlarida ham <>dan foydalangan. <lug’atayn>>, asarida: <>
ala rot qo’ymadilar.
Anigkim ol engiga min yaratti
Mo’yi birla sochini teng yaratdi.
Mazkur bayt <>dan olingan.
Adabiyotlar.
1.
N.M. Mallaev. O’zbek adabiyoti tarixi.T.1965 yil.
2.
O’zbek adabiyoti tarixi. V-jildlik, I-jild. N.1971 yil.
3.
B.Jalilov. meros va ihlos. Andijon.1995 yil.
4.
d.Rayimjonova. <> va <> asarlarining qiyosiy
taxlili.(Diplom ishi) Andijon.1992 yil.
Tayanch iboralar.
1.
Xorazmiy ijodining o’rganikish tarixi.
2.
NOma janri xususiyatlari.
3.
<> taxlili.
4.
Nolachilik an’analari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
